Tímarit Máls og menningar - 01.09.2005, Blaðsíða 57

Einum bent en öðrum kennt umr
egg vorsins" er líka svolítið vandræðaleg lausn en það er ekki beinlínis
vegna þess að eignarfall er notað. Vandræðagangurinn felst í því að
„egg fuglanna“ er eðlilegri og nærtækari samsetning en „egg vorsins"
sem hljómar kjánalega og skilar ekki þeim hátíðleikablæ sem höfundur
hefur sennilega ætlast til. Eignarfallssamsetningar krefjast með öðrum
orðum náinna tengsla þeirra orða sem sett eru saman á þann hátt.
Því miður er greining Þórbergs á uppskafningunni ekki mjög gagn-
leg. Það sem hann segir um uppskafningu er eiginlega bara röð ásakana
um smekkleysi. Ljósar, skiljanlegar og nærtækar kröfur um breytingar
á texta kalla á umræður og samtal meðan óljósar, svífandi og óáþreifan-
legar kröfur og sleggjudómar útiloka umræður og greining Þórbergs á
uppskafningu er af því tagi.
f „Einum kennt - öðrum bent“ er hann með öðrum orðum nokkuð
greinilega litaður af sínum tíma, upphafi tuttugustu aldar. Hann virðist
líta svo á að í ritstörfum og menntamálum séu þrátt fyrir allt margir
kallaðir en fáir útvaldir. Þegar upp er staðið snýst sköpun ritaðs texta í
hans augum um það hver er snillingur og hver ekki. Hver er útvalinn til
þess að leiða nýja þjóð, kenna og benda, og hver ekki. Á okkar dögum
eru slík viðhorf iðulega kölluð hroki en fyrir því held ég að Þórberg hefði
aldrei órað að hann yrði kallaður hrokafullur. Hann skopast að eigin
mikilmennskutilburðum í Ofvitanum og lýsingar hans á stórmennsku-
draumum skálda í íslenskum aðli eru tragíkómískar. Sá hópur fátækra
stórmenna sem þar er lýst er svo barnalegur að þá grunar ekki einu sinni
hve fátt þeir vita. Eignarfallsnotkun er nefnilega ekki eina uppskafning-
in sem Þórbergur fordæmir. Hann fordæmir líka sem uppskafningu þá
siðrænu villu að halda að maður sé eitthvað þegar maður er það ekki.
Það er ljóst eins og áður var látið í veðri vaka að Þórbergur gengur út
frá því að lesendur hans þekki orðið uppskafningur í merkingunni:
montinn, yfirlætisfullur maður eða flottræfill. Bæði er kvenkynsorðið
uppskafning myndað af karlkynsorðinu uppskafningur og lýsingar Þór-
bergs á uppskafningu segja einmitt frá því sem við búumst við að upp-
skafningar geri.8 Allt sem hann finnur í texta Hornstrendingabókar og
gæti bent til slíkra skapgerðareinkenna virðist geta fallið undir hugtakið
uppskafning sem um leið verður siðfræðilegt fremur en stílfræðilegt
hugtak. Þórbergur tekur sér hér fremur stöðu predikarans en kennarans
vegna þess að honum þykir mikið í húfi.
Þórbergur og Þórleifur voru árið 1944 fróðleiksfúsir menntamenn
úr fámennum sveitum og staðráðnir í að ryðja sér til rúms í vaxandi
þéttbýli ungrar þjóðar sem átti framtíðina fyrir sér. Þórbergur velur að
nota texta Þórleifs sem dæmi um það hvernig ekki eigi að skrifa og til
TMM 2005 • 3
55