Tímarit Máls og menningar - 01.09.2005, Blaðsíða 92

Bókmenntir
ir ekki máli þegar upp er staðið. Það er einfaldlega eitt af helstu einkennum
tuttugustu aldar að stefnur sem boða algildan sannleik hafa orðið að víkja.
Margbrotinn og einstaklingsbundinn skilningur á veröldinni hefur orðið ofan
á. Ferill Halldórs er skýrt dæmi um þetta.
Rithöfundurinn
Þriðji meginþáttur þessarar sögu finnst mér liggja í tilraun Halldórs Guð-
mundssonar til þess að lýsa rithöfundinum sem stöðugt freistar þess að endur-
skapa og eigna sér þær hugmyndir sem hann tekur inn að hjarta sér og fleygir
frá sér á víxl, sem afhjúpar og felur niðurstöður sínar á víxl af innri þörf. Þar
liggur ef til vill flóknasti þáttur sögunnar vegna þess að í ritverkunum liggur
sú tvöfeldni sem gerði Laxness kleift að tileinka sér af öllu hjarta hugsjónir og
trú og fleygja síðan hvoru tveggja frá sér eins og gömlum leikföngum. í list
sinni skildi hann trú og vonir mannanna dýpri skilningi en gengur og gerist
og gat jafnframt valið sér þá fjarlægð sem leyfði lesendum að skilja hvert hann
var að fara. Að því leyti held ég að Halldór Laxness hafi verið ótrúlega hrein-
ræktaður snillingur, og ekki annað hægt en að dást að honum. Hann var fær
um að yfirstíga siðareglur að því marki sem list hans þurfti en bjó engu að
síður yfir sterkri siðgæðisvitund og þrá eftir fegurð og sannleika þegar hann
var upp á sitt besta.
Halldór Guðmundsson víkur víða að tilurðarsögu ritverka Laxness og aðdrag-
anda þeirra og það er harla eðlilegt. Hann fjallar líka um ritdóma, deilur og mála-
ferli sem beinlínis fylgdu í kjölfar ritverkanna. Seinni tíma umræður vantar hins
vegar nánast alveg í bókina en ritverk Laxness hættu vissulega ekki að vera til árið
eftir að þau komu út. Þau hafa verið merkur þáttur þjóðlífsins meiri hluta tuttug-
ustu aldar, þau hafa verið túlkuð og rædd og margar af þeim túlkunum varpa
mikilsverðu ljósi á líf og list skáldsins. Þetta finnst mér að hefði átt að koma fram
í ævisögunni. Það hefði að sjálfsögðu verið ótækt að rekja allt það sem sagt hefur
verið um verk Halldórs Laxness en framhaldslíf þessara ritverka er þáttur í ævi-
sögu skáldsins og þeim þætti er minni sómi sýndur í raun en vert væri.
Hið aldna skáld og þjóðin
Halldór Guðmundsson hrekur í þessari ævisögu þá þrálátu klisju að Laxness
hafi orðið bitlaus eftir Nóbelsverðlaunin vegna þess að þau hafi dregið úr hon-
um tennurnar. Full þörf var á að gera það því allt slíkt tal var komið frá vinstri
mönnum sem héldu að þeir væru handhafar sannleikans en voru það ekki. Það
viðhorf að Laxness hafi sljóvgast eftir Nóbelsverðlaunin vegna þess að hann
hætti að segja það sem vinstri menn vildu að hann segði er í sjálfu sér alveg jafn
dapurlegt og sú skoðun hægri manna að einhver sérstök tengsl við sannleikann
séu í því fólgin að vera sjálfstæðismaður. Eftir fremur dapurlegan sjöunda ára-
tug í listrænum skilningi átti Halldór Laxness stuttan en snarpan endasprett
sem módernisti og höfundur ómetanlegra skáldævisöguverka.
90
TMM 2005 • 3