Náttúrufræðingurinn - 2019, Blaðsíða 87

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
159
Með Páli Hersteinssyni féll í valinn fyrir aldur fram þekkt-
asti spendýrafræðingur landsins. Páll fæddist í Reykjavík 22.
mars 1951. Hann lést á Landspítala við Hringbraut 13. október
2011. Eftirlifandi kona hans er dr. Ástríður Pálsdóttir sam-
eindalíffræðingur og eru synir þeirra Hersteinn rafmagns-
verkfræðingur og Páll Ragnar tölvunarverkfræðingur.
Óbeint þekkti ég til Páls um langa ævi. Móðir Páls, Mar-
grét Ásgeirsdóttir, og undirritaður eru fædd sitt hvorum
megin við Stýrimannastíg, eina fegurstu götu Reykjavíkur,
við gengum í barnaskóla í sama bekk þar sem hún var dúx.
Hersteinn Pálsson, ritstjóri, faðir Páls, gekk nokkuð á undan
mér í menntaskóla.
Páll lauk B.Sc. (Honours)-prófi frá Lífeðlisfræðideild Dundee-
háskóla í Skotlandi 1975. Síðan stundaði hann nám við háskólana
í Cambridge og Oxford og lauk doktorsprófi frá Dýrafræðideild
Oxford-háskóla 1984. Doktorsverkefni Páls fjallaði um atferli
og vistfræði íslenska refsins. Að námi loknu var hann skipaður
veiðistjóri og rannsakaði og stýrði veiðum á villtum spendýrum
og fuglum. Helsta viðfangsefni hans var íslenski refurinn og lifn-
aðarhættir hans frá því hann kom til landsins. Páli tókst að reka
á brott allar getgátur um hvenær refurinn komst til Íslands því
geislakolsmælingar á refabeinum í Steingrímsfirði sýndu svart á
hvítu að refurinn kom þangað fyrir að minnsta kosti 3.300 árum.1
Við lát Páls var hann að skrifa bók um refinn í Norðurálfu
ásamt sænskum starfsbróður og vini, Anders Angerbjörn,
prófessor við Stokkhólmsháskóla.
Fundum okkar bar saman fyrir rúmum aldarfjórðungi
þegar ég bað hann sem veiðistjóra að skrifa kafla um spendýrin
í stóra bók um rannsóknir á Þingvallavatni,2 sem gefin var út
árið 1992 eftir 18 ára rannsóknir og 55 vísindamenn komu að.
Þessi klassíska bók okkar var á ensku og skipaði Þingvallavatni
og vatnasviði þess í hóp best könnuðu vatna veraldar á heims-
vísu, því að allt vistkerfið var kannað sem heild.
Við fundum rétt um 360 tegundir jurta og dýra sem skipt-
ust á 27 vistþrep. Það eru háar tölur þegar um er að ræða vatn
rétt sunnan við heimskautsbaug. Þegar farið var ofan í kjölinn
á vistkerfi Þingvallavatns kom í ljós hver gullnáman á fætur
annarri í lífríki þess og skapaði vatninu þá vísindalegu frægð
og friðun sem það á skilið.
Mývatns- og Laxárrannsóknirnar báru friðunarárangur.
Mývetningar voru stórir í sniðum og friðuðu lönd Reykja- og
Reynihlíðar, sem áttu lönd allt suður í Vatnajökul. Þingeyingar
bættu við og friðuðu Laxá norður í Íshaf. Friðunarlögin frá
1974 þöktu stærsta friðaða landsvæði í Evrópu, 2.300 km2, og
sköpuðu þáttaskil í friðun heils vatnasvæðis á heimsmæli-
kvarða, andstætt bútakerfi Þingvallavatns.
Þýðingarmikið skilyrði rannsókna okkar á Mývatni og
Þingvallavatni var að kanna vistkerfin í heild og einnig að
gefa út vísindalegan árangur í heild, sem og bækur í stað fjöl-
rita sem glatast og fáir taka tillit til. Takmarkið náðist, því
niðurstöður beggja rannsóknanna voru gefnar út sem bækur
og hluti af tímaritinu Oikos,3,4 sem dreift var um allan heim í
þúsundum eintaka.
Þessar rannsóknir voru lagðar til grundvallar friðun
Mývatns og Laxár (1974) og Þingvallavatns (2005). Almenn
skoðun, sem ríkir enn þann dag í dag, er að Mývatn sé frjótt
en Þingvallavatn „ófrjótt og ískalt“ eins og Árni Friðriksson
orðaði það eftir murturannsóknir sínar árið 1937.5 Ástæðan
var hins vegar sú, sem murtumælingar sýndu síðar, að murtan
var svo lítil vegna hungurs að hún smaug alla netamöskva.
Bergmálsdýptarmælingar Thorfinns Lindems sýndu þetta
svart á hvítu. Silungastofninn er allur um 700 tonn, þar af
er murtan um 640 tonn.6 Það sýnir hve svifið stendur undir
stórum murtustofni. Mörgum spurningum þurfti að svara.
Hvers vegna er Þingvallavatn blátt og tært um hásumarið
en Mývatn grænt og gruggugt þrátt fyrir svipaða framleiðni?
Náttúrufræðingurinn 89 (3–4), bls. 159–161, 2019