Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2021, Side 61

Gísla Jónssyni 2005:383–385 um samspil fallmörkunar og merkingar-
hlutverka). Neeleman og Weerman (1999:95–96) gera grein fyrir þessu
ógagnsæi á þann hátt að þátturinn <+markað>, sem eigi að greina að
þágufall og þolfall á viðtakendum og þemum, sé upphafinn (e. neutralized)
í íslensku.
Ógagnsæistilgátuna mætti einnig setja fram með tilvísun til hugmynda
um röðun liða frá málgerðarlegu sjónarmiði (sbr. 2. kafla hér á undan).
Tilgátan myndi því fela í sér að svonefnda „óbeina“ samskipun (e. indirec-
tive alignment), þar sem fallmörkun greinir formlega að þema og viðtak-
anda, verði í raun og veru að túlka kerfislega í íslensku sem hlutlausa
röðun (e. neutral alignment) líkt og í tungumálum án fallkerfis (sjá nmgr.
5). Ógagnsæið birtist því í mörkuðum mynstrum þar sem þemað er í
þágufalli og rennur að forminu til saman við hefðbundinn viðtakanda
samkvæmt hinu ómarkaða mynstri þgf-þf.
Afleiðing þess að fallkerfi íslenskunnar telst samkvæmt Neeleman og
Weerman (1999) vera ógagnsætt er að íslenska er sa-tungumál og leyfir
ekki röðina ba-óa. Ýmislegt í íslensku mælir þó gegn þessari tilgátu eða
að hún eigi við um íslensku. Í umfjöllun Neelemans og Weermans er til
að mynda litið fram hjá þeirri staðreynd að as er möguleg orðaröð í nú -
tímamáli með tilteknum liðum (magnliðum) og röðin ba-óa er vitaskuld
ekki alveg útilokuð eins og fram hefur komið. Það að þágufall sé víða að
finna á þemum er auk þess ekkert nýtt í yngri íslensku, þótt notkunarsvið
þágufallsins hafi víkkað út í tilteknu umhverfi frá því að fornu (sjá t.d.
Jóhönnu Barðdal 2007, Heimi F. Viðarsson 2017b). Töluvert hátt hlutfall
þágufalls á þemum á eldri málstigum í íslensku væri því illsam rýmanlegt
þeim sveigjanleika í orðaröð sem birtist á þeim tíma. Hlutfall þágufalls í
nútímamáli er einnig tæpast nægilega hátt til þess að gagnast málnotend-
um alls ekki, líkt og greining Neelemans og Weer mans gefur sterkt til
kynna, og þótt erfitt sé að finna skýrar reglur um hvaða um hverfi kalli á
þágufall fremur en ómarkað þolfall hafa þó verið gerðar tilraunir til þess
(sjá m.a. Svenonius 2002, Jóhönnu Barðdal 2007 og Heimi F. Viðarsson
2017b). Þar með er vafasamt að ógagnsæis stað hæfing Neele mans og Weer -
mans (1999) eigi rétt á sér.
Til þess að draga saman umfjöllunina hér að ofan eru þeir kostir taldir
vænlegastir að tengja breytingar á orðaröð í íslensku við rofið samspil
upplýsingaflæðis og setningafræði. Einn álitlegur möguleiki sem var reif -
aður var að sú breyting tengdist tilurð ákveðins greinis í íslensku og hvernig
hann festist með tímanum í sessi sem höfuð sérstaks ákveðniliðar með
beinum áhrifum á valfrelsi í orðaröð.
Sögulegar breytingar á orðaröð 61