Saga - 2020, Side 69

asta fjórðungi nítjándu aldar tók aftur á móti að örla á athyglisverðri
nýbreytni í grafsiðnum hér á landi.10 Fólst hún í að tekið var að nýju
að grafa látna heima fyrir og nú í svokölluðum heimilis- eða heima-
grafreitum en það eru greftrunarstaðir sem teknir voru upp með
heimild þar til bærra yfirvalda og vígðir til að vera legstaðir þröngt
afmarkaðs hóps fólks. Eru þetta að öllum líkindum, með örfáum
undantekningum, fyrstu grafreitirnir í íslenskri kristni sem ekki
voru við guðshús.11
Vegna festunnar sem ríkt hafði í útfararsiðum landsmanna fram
að þessu og þá einkum því að aðeins skyldi jarða lík í kirkjugörðum,
sem og vegna þess hve margir heimagrafreitirnir urðu áður en yfir
lauk, er hér um athyglisverða nýbreytni að ræða þótt vissulega hafi
nýjungin ekki umbylt greftrunarsið landsmanna og raunar í misrík-
um mæli eftir héruðum.12 Jafnframt leiddu heimagrafreitirnir til
þess að útfararathöfnin fluttist um skeið úr sóknarkirkjunni og heim
á þá bæi þar sem grafreitir voru. Við það kom fram nýtt afbrigði
útfarar, heimagreftrun. Gera verður ráð fyrir að um leið hafi orðið
einhver breyting á því hvernig athöfnin fór fram og hún að minnsta
kosti stundum orðið eins konar millistig hefðbundinnar, kirkju -
legrar útfarar og húskveðju.13 Útförin hefur við þetta fengið á sig
persónulegri blæ en á upphafsskeiði heimagrafreita gat hún tengst
átökin um útförina 67
og teologisk innhold,“ í Alt mellom himmel og jord: Religion, prest og kirke i lokalsam-
funnet, ritstj. Hans Hosar (Oslo: Norsk lokalhistorisk institutt, 2003), 69–71.
10 Með grafsið og útfararsið er átt við net siða og venja er tengjast útför og und-
irbúningi hennar.
11 Orri Vésteinsson og Hildur Gestsdóttir, „Kirkjur og kirkjugarðar,“ í Birna
Lárusdóttir, Mannvist: Sýnisbók íslenskra fornleifa (Reykjavík: Opna, 2011), 74.
12 Það varpar ljósi á útbreiðslu heimagraftar að heimagrafreitir urðu hér áður en
yfir lauk nokkuð fleiri en í Noregi þótt yfir tuttugufaldur munur væri á íbúa-
fjölda. Á hinn bóginn var aðeins örlítill hluti þeirra sem létust grafnir heima.
Á Norðurlandi voru heimagrafreitir einna flestir í einum landshluta eða 61.
Aðeins á Austurlandi voru þeir fleiri eða 63. Samkvæmt legstaðaskrá Kirkju -
garðasambands Íslands á gardur.is munu um 360 hafa verið jarðaðir í heima-
grafreit norðanlands á tímabilinu 1900–2019 eða aðeins lítið brot hinna látnu.
Þegar tekin er afstaða til áhrifa siðarins hér er því einkum horft til þess hve
mjög nýbreytnin braut í bága við eldri hefð og rauf þannig samhengið í útfarar -
menningunni sem og þess hve margir grafreitirnir urðu miðað við Noreg sem
er hér einkum til samanburðar.
13 Húskveðja var einföld athöfn haldin áður en lík var flutt til kirkju. Þær komu
til á nítjándu öld en hurfu er leið á þá tuttugustu þegar fátíðara varð að fólk
létist heima. Árni Björnsson, Merkisdagar á mannsævinni, 396–398.