Saga - 2020, Page 75

umfram allt útbreiddari en í Noregi þar sem mikill munur var á
íbúafjölda í löndunum tveimur á blómatíma heimagrafreitanna. Hér
voru þeir stofnaðir á tímabilinu frá um 1880 til um 1960. Í upphafi
þess var íbúafjöldi í Noregi rúmlega tuttugu og sexfaldur en hlut-
föllin breyttust örlítið Íslendingum í vil meðan á því stóð.31
Ris og hnig heimagrafreita
Flestir heimagrafreitir landsins komu til sögunnar á gróskutímabili
í sögu þjóðarinnar. Sá fyrsti var heimilaður örfáum árum eftir að
Íslendingar höfðu fengið stjórnarskrá sem tryggði þeim sjálfsákvörð -
unarrétt í tilteknum innanríkismálum. Þrátt fyrir að þróun í átt til
aukins sjálfstæðis hafi leitt til aukinnar þjóðerniskenndar og gróandi
þjóðlífs á mörgum sviðum er hún þó of almenn til að skýra þá
nýbreytni sem í heimagreftri fólst.32 Heimagrafreitum fjölgaði held -
ur ekki jafnt og þétt. Þvert á móti má greina þrjú tímabil þegar fjöldi
þeirra óx örast. Þeim fjölgaði hægt í fyrstu en voru þó orðnir 19 tals-
ins árið 1910. Upp úr því hófst fyrsta fjölgunartímabilið er stóð til
1918. Þegar því lauk hafði grafreitunum fjölgað um 24. Umsóknir
voru þó nokkuð fleiri eða 30.33 Eftir 1918 fækkaði umsóknum mjög
og var flestum hafnað.34 1928 hófst svo annað fjölgunartímabil sem
fjaraði út 1936–1938. Á þeim tæpa áratug voru 22 grafreitir teknir
upp en umsóknir voru alls 26.35 Þriðja og öflugasta fjölgunartíma-
bilið hófst svo um 1940 og stóð með sveiflum næstu tvo áratugi er
tæplega 100 grafreitir bættust við. Fyrsta og síðasta fjölgunartíma-
bilinu lauk vegna andstöðu yfirvalda við grafreitina að undirlagi
sitjandi biskupa.
Upphafsskeið og fyrsta fjölgunartímabil heimagrafreitanna átti
sér stað á miklum blómatímum í sögu íslensks landbúnaðar. Ára -
tugirnir 1880–1920 einkenndust af öflugri bændahreyfingu sem
meðal annars barðist fyrir bættum hagsmunum bænda hvað varð -
átökin um útförina 73
31 Vef. „Population, table 05803: Population 1. January and population changes
during the calendar year 1735–2020, by contents and year,“ ssb.no, Statistisk
sentralbyrå, sótt 3. apríl 2020; Hagskinna: Sögulegar hagtölur um Ísland (Reykja-
vík: Hagstofa Íslands, 1997), 65.
32 Sjá þó Stefán Ólafsson, „Heimagrafreitir á Íslandi,“ 158.
33 Þremur umsóknum var hafnað. Þrjár dagaði uppi.
34 1919–1927 voru umsóknir tíu en aðeins tveir grafreitir bættust við.
35 Einni umsókn var hafnað. Fallið var frá tveimur. Tvær dagaði uppi.