Saga - 2020, Qupperneq 144

útflutning en í hana vantaði bæði skipulega tölfræðiúrvinnslu á ein -
okunarversluninni og greiningu á samfélagslegu baksviði henn ar.
Þessa kosti hafði bók Gísla Gunnarssonar til að bera. Í 2. kafla
bókar gerir hann grein fyrir nokkrum megineinkennum samfélagins
á átjándu öld, lögbýlinu og heimilinu, mannfjöldaþróun, atvinnu-
vegum, stéttum og almennri umgjörð verslunarinnar. Meginefni
bókarinnar er þó saga einokunarverslunarinnar þar sem fjallað er
um innflutning og útflutning vöru, verslunarhætti og verðlag. Gísli
notar bókhaldsgögn kaupmanna til að kanna ítarlega verslunar-
félögin, umsvif þeirra og afkomu og tekjur konungs af Íslands versl -
uninni. Úr rannsókninni má lesa nokkur helstu einkenni verslunar-
innar: Einokunarskipulagið sem olli því að arðurinn af versluninni
rann út úr landinu; fasta verðlagið með lágu fiskverði sem hindraði
tækniframfarir í fiskveiðum; hagnaðurinn af fiskverslun sunnan-
lands og vestan sem notaður var til að greiða niður innflutning.
Upp er boðið Ísaland vakti talsverða athygli þegar hún kom út,
ekki svo mjög fyrir verslunarsöguna sjálfa heldur miklu fremur þá
ögrandi söguskoðun sem rannsóknin hvíldi á. Í örstuttum inngangi
og niðurlagskafla birtist heildstæð söguskoðun um gamla samfélagið
sem draga má saman á þessa leið: Landbúnaði fór hnignandi vegna
ágangs manna og búfjár á beitarland og skóga. Framfaramöguleikar
landsins lágu í fiskveiðum fyrir erlendan markað en „léleg“ utanrík-
isverslun var stærsta hindrunin fyrir eflingu þeirra. Meinið lá aðal-
lega í andstöðu íhaldssamra höfðingja við eflingu fiskveiða. Með
föstum verslunartöxtum sem ívilnuðu landbúnaði á kostnað sjávar-
útvegs og banni við þátttöku danskra kaupmanna í sjávarútvegi tók
konungsvaldið höndum saman við landeigendur um að tryggja
félags legan stöðugleika og hindra efnahagsframfarir á Íslandi. Um -
bótatillögur komu frá konungi og embættismönnum en ráða mönn -
um á Íslandi tókst að koma þeim flestum fyrir kattarnef. Ekki var
hróflað við verslunarfyrirkomulaginu fyrr en undir lok átjándu
aldar en aðeins öflug og frjáls utanlandsverslun gat skapað grund-
völl fyrir nýtingu auðugra fiskimiða umhverfis landið og rofið „víta-
hring vanþróunar í framleiðslu- og samfélagsháttum“.14
Söguskoðun Gísla var ekki beinlínis leidd af meginrannsókn
bókarinnar á einokunarversluninni heldur túlkun hans á almennum
samfélagsháttum og skýringum hans á íhaldssemi gamla samfélags-
guðmundur jónsson142
14 Gísli Gunnarsson, Upp er boðið Ísaland, 266.