Saga - 2020, Page 146

landbúnaði. Þar gengu hart fram talsmenn neytendasjónarmiða en
líka margir kyndilberar frjálshyggjunnar sem fundu óvæntan stuðn -
ing í bók Gísla fyrir boðskap sínum um frjálsan markaðsbúskap og
eflingu utanríkisverslunar — bókin væri í rauninni öflug málsvörn
fyrir kapítalismann sem hefði komið fátæktarsamfélagi fyrri tíma
fyrir kattarnef. Umræða um bókina jókst um allan helming í kjölfar
sjónvarpsþáttaraðar Baldurs Hermannssonar, Þjóð í hlekkjum hugar-
farsins árið 1993, sem innblásin var af söguskoðun Gísla Gunnars -
sonar en ýkti hana og skrumskældi á ýmsa vegu. Baldur sýndi Gísla
þann vafasama heiður að titla hann í einum þáttanna „jöfur ís -
lenskr ar sagnfræði“ og flaug sú nafngift víða. Gísli var ráðgjafi við
þáttagerðina en sór af sér alla ábyrgð af þeim efnistökum sem við -
höfð voru.18
Í öðru lagi var Upp er boðið Ísaland mikilvægt framlag til endur-
mats á söguskoðun þjóðernisstefnunnar sem þá var í fullum gangi
og má hiklaust telja bókina eina heildstæðustu gagnrýnina á hana.
Í stuttu máli setti Gísli fram róttæka sýn á sögu Íslendinga sem
hljóð aði eitthvað á þessa leið: a) Fátækt og vanþróun gamla sam-
félagsins má fremur rekja til íhaldssamrar landeigendastéttar en
erfiðra náttúruskilyrða og slæmrar stjórnar Dana á Íslandi, b) Ísland
var ekki einsleitt bændasamfélag heldur stéttskipt samfélag með
mikilli misskiptingu auðs og valda, c) saga Íslands er ekki fyrst og
fremst saga um átök milli dönsku stjórnarinnar og íslensku þjóðar-
innar heldur um kúgun bændastéttar á lægri stéttum samfélagsins,
vinnufólki, lausafólki og þurrabúðarmönnum, d) leiðin út úr fátæktar -
samfélaginu var markaðsbúskapur og öflug utanríkisverslun.
Viðtökur fræðimanna við bókinni voru blendnar. Björn S. Stef -
áns son hafði í frammi einna skörpustu gagnrýnina og dró í efa
margar mikilvægar ályktanir Gísla, til dæmis um neikvæð áhrif vist-
arbandsins, túlkun hans á banni við markönglum og þá skoðun að
útvegsbændur sunnan- og vestanlands hefðu tekið höndum saman
við aðra auðmenn landsins og komið í veg fyrir hagkvæma nýtingu
guðmundur jónsson144
18 Umræðunni um sjónvarpsþættina sem í hönd fór eru gerð góð skil hjá Jóni Þór
Péturssyni, „Tortímandinn. Þjóð í hlekkjum hugarfarsins og hugmyndir um
sögu og sagnfræði á tíunda áratug tuttugustu aldar,“ í Frá endurskoðun til upp-
lausnar, ritstj. Hilma Gunnarsdóttir, Jón Þór Pétursson og Sigurður Gylfi
Magnús son (Reykjavík: Miðstöð einsögurannsókna og ReykjavíkurAkademían,
2006), 151–208.