Saga - 2020, Síða 181

nýjan leik sem frumkvöðull hugmynda sem lögðu grundvöll að nútímasam-
félagi tuttugustu aldar.
Bókin skiptist í sjö meginkafla sem veita innsýn í fjöldamörg hugðarefni
Páls. Fyrstu tveir kaflarnir fjalla um stjórnmálaferilinn. Gunnar Karlsson
ríður á vaðið með umfjöllun um þátttöku Páls í stjórn- og félagsmálum frá
námsárum í Latínuskólanum í Reykjavík fram yfir ósigur Miðlunarinnar
svokölluðu á Alþingi 1889–1891 en í kjölfarið dró Páll sig í hlé frá stjórnmál-
um. Páli er skipað í flokk með öðrum frjálslyndum vinstrimönnum, Velvak -
endum, sem gerðu róttækar kröfur um aukna sjálfstjórn og lýðræðislega
stjórnarhætti. Páll var fyrst kjörinn á Alþingi árið 1887 og þótti róttækur
stjórn málamaður en í grein Gunnars er rakið hvernig hann snerist á sveif
með þeim sem vildu samkomulag við dönsk stjórnvöld og gerðist einn
helsti talsmaður Miðlunarinnar á Alþingi. Gunnar greinir einnig frá því að
í stefnubreytingu Páls í stjórnarskrármálinu hafi falist efasemdir um þing -
ræðisfyrirkomulagið. Páll vék frá stefnumálum vinstrisinna og var jafnvel
tilbúinn að una við valdheimildir framkvæmdavaldsins til að stjórna með
bráðabirgðalögum.
Ósigur Miðlunarinnar varð til þess að Páll tók sér áratugslangt hlé frá
þátttöku í stjórnmálum og einbeitti sér að embættisstörfum. Sýslumanns -
sonurinn Páll átti greiða leið í æðri embætti landsins en auk þess að verða
alþingismaður ungur að árum tók hann þrítugur við embætti sýslumanns
og amtmanns fyrir fertugt. Segja má að sá annmarki sé á bókinni að ekki sé
fjallað að ráði um embættismannaferil Páls en þar er af nógu að taka eins og
grein Guðmundar Hálfdanarsonar um Eyjafjallamál í Sögu frá 1992 ber vitni
um.
Helgi Skúli Kjartansson tekur upp þráðinn í næsta kafla bókarinnar um
endurkomu Páls á svið stjórnmálanna um aldamótin. Í kjölfar heiftúðlegra
deilna um valtýskuna á síðustu árum aldarinnar kom Páll til álita sem ráð -
herraefni af hálfu Valtýinga. Þeir vildu óumdeildari mann en Valtý Guð -
mundsson sjálfan en samt sem áður aðskilinn pólitískt og persónulega frá
Magnúsi Stephensen landshöfðingja og innsta kjarna Heimastjórnar flokks -
ins. Líkt og á fyrri hluta stjórnmálaferilsins, samanber frásögn Gunnars
Karls sonar, bar viðleitni Páls ekki ávöxt. Það markmið Valtýinga og Páls að
kljúfa Heimastjórnarflokkinn gekk ekki eftir og fyrsti ráðherrann, Hannes
Hafstein, var valinn úr röðum Heimastjórnarmanna. Páll var þó kjörinn aftur
á Alþingi og skipaður bankastjóri Íslandsbanka árið 1904 en lést sama ár,
áður en hann fékk tækifæri til að láta til sín taka.
Umfjöllun Gunnars og Helga Skúla gefur til kynna að Páll hafi viljað
marka sér stöðu á miðju stjórnmálanna milli andstæðra fylkinga. Þó svo að
Páll hafi staðið fyrir utan „landshöfðingjaklíkuna“ í kringum Magnús Steph -
ensen í Heimastjórnarflokknum var hann löglærður fulltrúi embættis-
mannastéttarinnar. Stuðningur við Pál var mestur meðal Valtýinga en athygli
vekur að hann gekk aldrei til liðs við fylkingu þeirra né tók hann undir
ritdómar 179