Saga - 2020, Blaðsíða 182

gagnrýni hennar á embættismannastéttina. Viðleitni Páls var að standa utan
við flokka og leitast við að draga úr flokkspólitískum öfgum stjórnarskrár-
málsins. Myndin sem birtist af Páli er af „ópólitískum“ framfaramanni sem
vildi hafa siðbætandi áhrif á skaðlega flokkadrætti í þágu hlutlægs þjóðar-
hags. Auk þess að ryðja vinstristefnu braut á sínum yngri árum fólst ef til
vill framlag Páls á seinni hluta stjórnmálaferilsins í því að leggja grunninn
að íslenskri miðjustefnu í anda þess sem franski sagnfræðingurinn Pierre
Serna hefur kallað „l’extrême centre“ í stjórnmálamenningu nítjándu aldar.
Næstu þrír kaflar bókarinnar lúta að viðhorfum Páls til kvenfrelsis,
stjórnskipunar Íslendinga á miðöldum og reglna um kosningar. Erla Hulda
Halldórsdóttir beinir sjónum að tvíburasystkinunum Páli og Elínu Briem
með áherslu á kvenfrelsi og menntun kvenna. Páll flutti fyrsta opinbera fyr-
irlesturinn um frelsi og menntun kvenna á Íslandi árið 1885 en minna hefur
farið fyrir umfjöllun um framlag Elínar. Erla Hulda ber saman ólíkt hlut -
skipti systkinanna en sjálfsagt þótti að sýslumannssonurinn Páll legði stund
á laganám við Kaupmannahafnarháskóla og tæki svo við embætti að námi
loknu. Elín bjó yfir sömu hæfileikum til náms en jafnvel sýslumannsdætrum
stóðu ekki námsleiðir eða starfsframi til boða. Aukin áhersla á menntun
kvenna með stofnun kvennaskóla skapaði þó afmörkuð atvinnutækifæri
fyrir menntaðar konur. Elín sigldi til Kaupmannahafnar og lærði til kennara
og tók að námi loknu við starfi skólastýru nýstofnaðs kvennaskóla Skagfirð -
inga og Húnvetninga. Í kjölfarið var Elín Briem áhrifamikil í endurskoðun
á viðhorfum til klæðnaðar kvenna undir lok aldarinnar, ekki síst með met-
sölubókinni Kvennafræðaranum.
Sverrir Jakobsson tekur til skoðunar miðaldafræðinginn Pál og þá eink-
um rannsóknir hans á Grágás, elstu lögbók Íslendinga. Skrif Páls einkennast
af aðdáun á fortíðinni sem hann virðist hafa talið að mörgu leyti standa
framar samtímanum. Í stjórnskipun þjóðveldisaldar fann Páll enn fremur
ýmsar hliðstæður við löggjöf og lýðræðislegar samkomur í hans eigin sam-
tíma. Páll tók afstöðu í deilum Vilhjálms Finsen og Konrads Maurer varð -
andi löggjafarvald Alþingis til forna en það var mikið deiluefni meðal þeirra
sem skrifuðu um sögu Íslands á nítjándu öld. Líkt og Vilhjálmur taldi Páll
að stjórnskipun Íslendinga á miðöldum hefði haft lýðræðisleg einkenni en
Maurer hélt því fram að íslensku goðarnir hefðu verið arftakar norskra smá-
konunga. Sverrir færir rök fyrir því að í huga Páls hafi þjóðveldisöld verið
fyrirmynd en ekki framandi heimur.
Í fimmta kafla bókarinnar skrifar Ragnheiður Kristjánsdóttir um hug-
myndir Páls um framkvæmd kosninga til þjóðþinga, þar á meðal reglur um
kosningarétt, kjörgengi, kjördæmaskipan og kosningakerfi. Hugleiðingar
Páls bera vitni um áhuga hans og víðfeðma þekkingu á alþjóðlegri umræðu
um málefnið. Grein hans um kosningar í Eimreiðinni árið 1900 byggir meðal
annars á athugun hans á kosningareglum í fjöldamörgum Evrópulöndum
auk Bandaríkjanna. Athygli vekur hversu róttækar breytingar Páll virðist
ritdómar180