Milli mála - 2023, Side 21

MILLI MÁLA
Milli mála 15/2/2023 21
4 .1 .2 . Dæmi um orðasambönd úr fornum klassískum textum, goðsögum og
bókmenntum
Orðasambönd eiga mörg uppruna sinn í klassískum grískum eða lat-
neskum textum. Slík orðasambönd krefjast ákveðinnar þekkingar af
hálfu viðmælanda, hann þarf að vera víðlesinn og þekkja til uppruna
orðasambandsins til að túlka það sem sagt er. Hér má nefna trójuhest,
hugtak sem hefur mikið verið notað í heimi forritunar. Samkvæmt
Íslenskri nútímamálsorðabók merkir orðið í fyrsta lagi þann eða þá „sem
laumar sér inn í félagsskap með það að markmiði að valda þar skaða“
og í öðru lagi er um forrit að ræða „sem villir á sér heimildir og gerir
annað en notandinn býst við“ (ÍNO; sjá einnig ÍOB). Að baki liggur
sagan um fall Tróju í fornöld sem m.a. er sagt frá í kvæðum Hómers.
Grikkir sátu um Trójuborg í hinu svokallaða Trójustríði. Eftir langt
umsátur tókst þeim með ráðsnilld að ná borginni á sitt vald eins og
Geir Þórarinsson (2005) útskýrir í grein sinni um atburðinn:
Í Ódysseifskviðu og víðar er sagt frá hvernig Grikkjum tókst að komast
inn fyrir borgarmúrana. Hinum ráðkæna Ódysseifi datt það snjallræði í
hug að smíða stóran tréhest og skilja hann eftir sem gjöf handa Tróverjum.
Inni í hestinum leyndust Grikkir sem áttu að opna borgarhliðið innan frá
og hleypa inn herliði Grikkja, sem hafði yfirgefið herbúðir sínar og faldist
á öðrum stað. Áform Grikkjanna tókust og Trója féll eftir áratugs langt
umsátur.
Í spænsku er orðasambandið caballo de Troya og er merking þess sú
sama og í íslensku. Í þýsku er hið sama uppi á teningnum en þar
kemur das trojanische Pferd fyrir í sömu merkingu og í fyrrnefndum
tungumálum.
Nýverið var haft eftir seðlabankastjóra Íslands að hann hefði
áhyggjur af þróun vinnumarkaðarins: „Ég óttast að þar sé akkilesar-
hæll Íslands í baráttunni gegn verðbólgu nú.“ (Inga Þóra Pálsdóttir,
2023). Akkilesarhæll merkir samkvæmt Íslenskri nútímamálsorðabók
„veikur hlekkur, viðkvæmur blettur“(ÍNO). Í spænsku er sagt ser el
talón de Aquiles og er merking orðatiltækisins ‚viðkvæmur blettur á
einhverju eða einhverjum‘ (DLE). Í þýsku fyrirfinnst samsetta orðið
Achillesferse og orðasambandið er etwas ist jemandes Achillesferse . Hér er
ERLA ERLENDSDÓTTIR OG ODDNÝ G. SVERRISDÓTTIR