Milli mála - 2023, Qupperneq 31

MILLI MÁLA
Milli mála 15/2/2023 31
unum íslensku og þýsku en síðan fjallað um þau spænsku sem eru af
rómönskum uppruna. Í hverju tungumáli voru valin þrjú svið og
dæmigerð orðasambönd sem tilheyra þeim reifuð.
4 .2 .1 . Dæmi um menningarbundin orðasambönd í íslensku
Í þessum kafla verður í stuttu máli fjallað um menningarbundin
orðasambönd í íslensku. Sviðin sem urðu fyrir valinu lúta að sjó-
mannamáli, íslenska hestinum og hestamennsku og að lokum bein-
ast sjónir að orðasamböndum sem eiga uppruna sinn í veðurfari.
Það er ekki að undra að í íslensku eru til fjöldi fastra orðasam-
banda sem eiga uppruna sinn í sjómennsku, fiskveiðum, siglingum
og sjómannamáli. Á flestum stöðum landsins hefur verið stunduð
sjósókn og því margir sem þekkja til vinnubragða sem henni tengj-
ast. Þá eru einnig flestir þéttbýlisstaðir ekki langt frá sjó og sjósókn
mikill hluti af íslenskri atvinnusögu. Föst orðasambönd úr sjó-
mannamáli eru mun fleiri í íslensku en t.d. í þýsku (Sverrisdóttir,
1987). Þó að þessi föstu orðasambönd séu mjög algeng í íslensku er
uppruni þeirra ekki öllum málnotendum kunnugur. Oft heyrist að
einhver sé komin(n) á fremsta hlunn með eitthvað ‚eitthvað vofir yfir, er í
þann veginn að gerast‘. Hlunnur er tré eða bein sem skotið var undir
skip þegar það var dregið á land. (Jón G. Friðjónsson 2006). Þegar
‚einhver verður fyrir óvæntu happi‘ þá hleypur á snærið hjá einhverjum.
Þarna er vísað til snæris sem færi og er líkingin dregin af fiskveiðum.
Þegar illa gengur er unnt að verða fyrir skakkaföllum/skakkafalli.
Skakkafall er annað tveggja ‚alda sem fellur á ská á skip eða bát‘ eða
við lendingu skips þegar straumhart er‘ (Jón Friðjónsson 2006).
Húfur í orðasambandinu vera heill á húfi merkir skip og merking
þess er ‚vera óskaddaður‘, e-ð/mikið er í húfi ‚það veltur á miklu‘. Þegar
babb kemur í bátinn þá ‚bjátar á eða hindrun kemur upp‘. Babb er
þarna í merkingunni ‚hindrun, truflun‘. Þegar eitthvað dregst úr hömlu
‚dregst það á langinn, eða eitthvað fer úrskeiðis‘. Hamla er lykkja sem
heldur árinni við háinn og það veldur töf við róðurinn ef árin rennur
út úr henni. Þegar sleginn er varnagli er hafður ‚fyrirvari á e-u‘ en var-
nagli er aukanagli sem rekinn er í dragreipi seglskipa. Að vera/sitja í
fyrirrúmi merkir að ‚eitthvað hefur forgang, er mikilvægara en annað‘.
Fyrirrúm er framarlega á skipum og vísar líkingin því til þess hvern-
ig mönnum er raðað niður í skipum.
ERLA ERLENDSDÓTTIR OG ODDNÝ G. SVERRISDÓTTIR