Milli mála - 2023, Side 32

MILLI MÁLA
32 Milli mála 15/2/2023
Hlutur í merkingunni ‚aflahlutur‘ kemur fyrir í fjölmörgum orða-
samböndum, s.s. bera hærri hlut frá borði ‚sigra, hafa betur‘, bera
skarðan hlut frá borði ‚bera lítið úr býtum‘ og láta eitthvað liggja á milli
hluta ‚ekki taka afstöðu til‘ . Ár eða árar koma fyrir í ýmsum orðasam-
böndum t.d. leggja árar í bát ‚gefast upp‘ en sú líking er dregin af því
þegar árar eru lagðar í bátinn að loknum róðri. Leggjast á árarnar með
einhverjum vísar til þess að einhverjum er hjálpað við róðurinn og
merkir ‚hjálpa eða liðsinna‘.
Fjöldi orðasambanda inniheldur orðið bátur svo sem vera einn á
báti, vera á sama báti, vera klár í bátana, rugga bátnum og gefa eitthvað
upp á bátinn svo nokkur dæmi séu nefnd sem ekki þarfnast nánari
skýringar við.
Svo sem vitað er hefur íslenski hesturinn verið hinn þarfasti þjónn
í íslensku samfélagi í tímans rás. Allt frá landnámi hefur hann gert
Íslendingunum kleift að fara um landið ásamt því að flytja vörur og
varning á milli staða. Mörg orðasambönd sem tengjast hestinum og
hestamennsku hafa orðið til bæði fyrr og nú og má segja að slík orða-
sambönd séu sérkennandi fyrir íslenska tungu. Hér verður gerð grein
fyrir nokkrum þeirra.
Gjarnan er sagt að einhver ríði ekki feitum hesti frá einhverju þegar
‚einhver fer ekki vel út úr viðskiptum, eða fær lítið út úr þeim‘ (ÍNO)
eða ‚einhver kemst ekki vel frá einhverju‘. Þess skal getið að áður fyrr
var feitur hestur tákn velmegunar. Annað orðasamband sem er all-
mikið notað í daglegu máli er ríða á vaðið. Merking þess er ‚að vera
fyrstur til einhvers‘. Annað orðasamband sem tengist því sem er til
umfjöllunar er að hafa vaðið fyrir neðan sig og merkir ‚að vera varkár‘.
Í báðum tilvikum er vísað til þess að farið sé ríðandi yfir á eða fljót.
Sá sem ríður fyrstur á vaðið er sá sem fer fremstur yfir þar sem
virðist vera greið leið yfir vatnsfall.
Áður fyrr fóru hestalestir um landið með varning og farangur en
einnig voru hestar notaðir til að koma heyi í hlöðu. Á langri göngu
gátu hestar helst úr lestinni. Nú á dögum er orðasambandið heltast úr
lestinni notað þegar ‚einhver hættir eða hverfur úr hópnum‘ (ÍNO).
Orðasambandið ríða ekki við einteyming merkir að ‚eitthvað sé engu
líkt‘, og ‚að eitthvað sé stórt og mjög mikið‘ (ÍNO). Hér er vísað til
þess er menn höfðu einfaldan taum í hesti öðru megin við hnakka er
þeir riðu við einteyming og var taumurinn yfirleitt heldur ómerki-
legur miðað við venjuleg beisli (Guðrún Kvaran 2010).
MENNING, STAÐHÆTTIR OG SAGA SEM ENDURSPEGLAST Í FÖSTUM ORÐASAMBÖNDUM
Í ÍSLENSKU, SPÆNSKU OG ÞÝSKU
10.33112/millimala.15.2.2