Milli mála - 2023, Síða 34

MILLI MÁLA
34 Milli mála 15/2/2023
öldum voru það einungis þeir efnameiri sem gátu reist hús úr steini,
þeir efnaminni byggðu hús sín úr timbri eða leir. Þegar farið var að
minnka í pyngjum fólks var sagt auf den Hund gekommen (merkir bók-
staflega „koma niður á hundinn“) ‚ganga illa‘. Um tilurð orðasam-
bandsins eru ýmsar tilgátur, m.a. að í stríðsrekstri hafi botn peninga-
kista verið skreyttur með hundamyndum og þegar þær fóru að sjást
fór efnahagurinn þverrandi. Einnig er bent á að í þýsku mállýskunni
svabísku hafi heimanmundur verið geymdur í kistum, Hund sé í orða-
sambandinu ekki í merkingunni ‚hundur‘ heldur sé um atviksorðið
hunden ‚neðst, niðri‘ að ræða svo nefndar séu tvær mögulegar skýr-
ingar. Staðreynd er hins vegar að orðið Hund ‚hundur‘ er notað í nei-
kvæðri merkingu í ýmsum orðum eins og Hundeleben ‚hundalíf‘,
Hundewetter ‚hundaveður, hundemüde ‚dauðþreyttur‘ (Röhrich 1982,
446).
Orðasambandið für jemanden die Hand ins Feuer legen (orðrétt
„leggja hönd sína á eldinn fyrir einhvern“) ‚ábyrgjast einhvern‘, á upp-
runa sinn á miðöldum þegar menn urðu að leggja hendur sínar í
eldinn til þess að sanna sakleysi sitt. Brenndust þeir ekki voru þeir
saklausir (Röhrich 1982, 381).
Þegar eitthvað er Gang nach Canossa eiginlega ‚gangan til Canossa,
eitthvað er erfitt fyrir einhvern, vera þrautarganga‘ er verið að vísa til
þess atburðar árið 1077 þegar páfinn Gregoríus 7. bannfærði Hinrik
4. þar sem sá síðarnefndi hafði sett biskupa í embætti og þar með
farið inn á starfssvið páfans. Hinrik 4. fór fótgangandi og berfættur
til Canossa á Ítalíu til að biðja um fyrirgefningu og fá bannfæring-
unni aflétt (Röhrich 1982).
Orðtakið etwas aus dem Stegreif reden/machen er mikið notað í þýsku
nútímamáli og merkir ‚gera eitthvað án undirbúnings’. Orðtakið á
rætur sínar að rekja til heitis á ístaði sem í fornháþýsku var ,stëgareif‘
og miðháþýsku ,stëgreif‘. Reif var hringur eða gjörð sem notuð var
þegar stigið var á bak hesti, með breytingum á lögun ístaðsins breytt-
ist heiti þess og er nú Steigbügel. Upphaflega merkti orðasambandið
því það að ‚gera eitthvað án þess að þurfa að stíga af baki hesti‘
(Röhrich 1982, Sverrisdóttir 2012).
Að baki etwas auf dem Kerbholz haben (bókstaflega „vera með eitt-
hvað á mælistokknum“) leynist ævaforn venja frá forsögulegum tíma
sem fylgt var í viðskiptum þegar fært var til bókar hver skuldastaða
MENNING, STAÐHÆTTIR OG SAGA SEM ENDURSPEGLAST Í FÖSTUM ORÐASAMBÖNDUM
Í ÍSLENSKU, SPÆNSKU OG ÞÝSKU
10.33112/millimala.15.2.2