Milli mála - 2023, Síða 50

MILLI MÁLA
50 Milli mála 15/2/2023
fyrsta tilbúna tungumálið en það var samið af Hildegard frá Bingen
(1098–1179) í upphafi síðasta árþúsunds. Lingua ignota er þó almennt
talið líkara kóða en tilbúnu tungumáli þar sem það hefur enga sjálf-
stæða uppbyggingu óháð latínu sem það var samið út frá (Sanders
2020). Tilbúnum tungumálum fjölgaði talsvert í kjölfar endurreisn-
arinnar, með tilkomu svokallaðra heimspekimála (Sanders 2020), en
það var á 19. og 20. öld sem þau tilbúnu tungumál sem eru þekktust
og enn í einhverri notkun urðu til.
Meðal þessara gerivmála eru t.a.m. svokölluð planmál eða alþjóð-
leg hjálparmál. Það þekktasta þeirra er líklega esperantó, mál sem
Lejzer Zamenhof samdi í byrjun 20. aldar og önnur sambærileg mál
sem komu fram á svipuðum tíma, eins og solresol, volapük, ido og
interlingua (sjá Baldur Ragnarsson 2000 og ítarlega úttekt hans á
planmálum). Þessi mál eru kölluð alþjóðleg hjálparmál (e. auxiliary
language) vegna þess að tilgangurinn með þeim er að skapa málfræði-
lega einföld og aðgengileg tungumál sem flestir geta tileinkað sér til
að auðvelda samskipti þjóðanna.2 Þórbergur Þórðarson notaði fyrstur
orðið planmál til að lýsa þessum málum en hann hélt því fram að þau
væru í rauninni ekki tilbúin tungumál þar sem þau eru fæst samin
frá grunni, heldur sett saman úr ýmsum „frumpörtum þjóðtungn-
anna“, þ.e.a.s. einingum og málfræðireglum sem þegar eru til í nátt-
úrumálum, en með því hugtaki er átt við raunveruleg tungumál
(Þórbergur Þórðarson 1933: 64). Þórbergur hefur væntanlega aðeins
verið að hugsa um svokölluð a posteriori-mál, tilbúin tungumál sem
líkja að mestu leyti eftir málkerfi náttúrumála og hafa orðaforða sem
er einnig valinn úr þeim. Þessi mál eru ólík svokölluðum a priori-
málum sem eru samin frá grunni (Baldur Ragnarsson 2000).
Gervimálum er alla jafna skipt í þessa tvo grundvallarflokka en að
vissu leyti mætti segja að öll tilbúin tungumál fái eiginleika að láni
frá náttúrumálunum enda er ekki hlaupið að því að semja málfræði-
lega formgerð sem ekki er til í mannlegu máli, eins og rætt verður
síðar í þessum kafla.
Tuttugasta öldin var ekki aðeins tími alþjóðlegra hjálparmála,
heldur varð einnig mikil gróska í tilbúnum tungumálum hliðarveru-
leikans, bókmenntunum. Þau þekktustu eru líklega álfamál Tolkiens,
2 Planmálin hafa reyndar oft sætt gagnrýni fyrir að vera hvorki einföld né alþjóðleg heldur flókin og
evrópsk en það er önnur saga!
ES ÞAK G ÐASPRAÐA?
10.33112/millimala.15.2.3