Mímir - 01.06.2005, Síða 43

sumir þeirra við að hafa notað orðasambandið að
sigla beitivind og að beita upp ívindinn. Sögnin
beita er þekkt úr fornsögunum, sbr. tilvitnun í kafla
4.1 hér að framan, og virðist vera eina sögnin sem
notuð er sérstaklega um siglingu móti vindi.
Takmörk eru fyrir því hve nærri vindstefnunni er
hægt að beita seglbáti. Liggja þessi mörk nálægt
45 gráðum frá vindstefnunni, eins og nánar verður
vikið að síðar. Þegar báti er beitt nærri þessu marki
er nú á dögum gjarnan talað um að stifbeita og
að sigla á stífri beitingu. Erlendur Björnsson talar
um að nauðbeita og eru til fleiri dæmi um það f
ritmálssafninu.
4.3 Að breyta stefnu
4.3.1 Að venda
Af heimildum má ráða (CV, Fritzner 1954 og
ritmálssafn Orðabókarinnar) að tvær sagnir hafi
verið notaðar á öldum áður um þann verknað
að beygja seglbáti fyrir vind. Þetta eru sagnirnar
venda og hverfa. Það sem átt er við með að beygja
fyrir vind er að bátnum er beygt þannig að annað
hvort stefnið eða skuturinn fer fyrir vindstefnuna.
Aðgerðin krefst þess að seglskautum sé sleppt
iausum á réttu augnabliki og þau dregin inn á
öndverðu borði. Ef báturinn er á beitingu þarf að
hafa snör handtök við þetta svo ekki dragi úr ferð
bátsins og hann leggist þvert á vindinn.
Til eru tvö afbrigði af báðum sögnunum sem
lýsa vendingunni nánar. Talað er um að stagvenda
þegar stefnið fer fyrir vindstefnuna og að kúvenda
(kúfvenda) þegar skuturinn fer fyrir vindinn.
Sambærileg afbrigði af sögninni hverfa eru
staghverfa og skuthverfa. Einnig er orðasambandið
að fara fyrir stag notað í stað orðsins stagvenda.
Fjórmenningarnir í könnuninni nota allir sögnina
að venda og þeir þekkja ekki sögnina að hverfa.
Þeir nota einnig afbrigðin stagvenda og kúvenda
þótt algengast sé að tala aðeins um að venda
og skilgreina það ekki nánar. Það er helst að
stýrimaður kalli: „Kúvending!” til þess að vara
skipverja við bómunni sem getur slegist af miklu afli
milli borða ef slær í bakseglin.
Sögnin venda er ekki eingöngu notuð í skútumáli.
Hún er hefur mun almennari merkingu og er m.a.
þekkt úr orðasambandinu að venda sínu kvæði
ikross. Sögnin merkir að beygja, snúa aftur eða
breyta stefnu. Til er orð af sama uppruna í dönsku
(vende) og þýsku (wenderí). Orðið hefur verið
notað um aldir (CV, Fritzner 1954, ritmálssafn
Orðabókarinnar og Jón Thorarensen 1945) og
sama má segja um nafnorðið vending sem er heiti á
athöfninni að beygja.
Sögnin hverfa á sér einnig langa sögu í íslensku
og er, eins og venda, ekki bundin við skútumál,
sbr. orðasambandið að hverfa til baka sem merkir
að snúa til baka. Sögnin var algeng í ritmáli fyrr
á öldum, ef marka má orðadæmi ritmálssafns
Orðabókarinnar, en er ekki notuð af skútumönnum
nú á dögum, eins og áður sagði.
Hugsanlegar skýringar á því að sögnin venda
varð ofan á í máli skútumanna en ekki sögnin hverfa
gætu verið þær að seinni sögnin er einnig mjög
algeng í annarri merkingu í íslensku nútímamáli og
danska systursögnin vende er mikið notuð í dönsku
skútublöðunum.
4.3.2 Að krussa
Siglingar seglbáta og seglskipa eiga sér árþúsunda
langa sögu. Á þessum tíma hefur orðið mikil þróun í
seglabúnaði sem meðal annars hefur gert mönnum
kleift að sigla sífellt meira upp í vindinn án þess
að tapa ferð. Áður var minnst á þá byltingu sem
fokkan hafði í för með sér. Eðlisfræðileg takmörk
eru þó fyrir því hversu nálægt vindstefnunni er hægt
að komast á seglunum einum. Þegar hornið milli
vindstefnunnar og stefnu bátsins minnkar og fer að
nálgast 45 gráður þá fer að draga úr ferð bátsins
og að lokum missir hann allt afl og seglin flagga.
Þetta setur skútumönnum þær skorður að þegar
för er heitið beint á móti vindi þurfa þeir að krussa
eða slaga til að komast leiðar sinnar. Er þá stagvent
til skiptis á bakborða og stjórnborða, sigldir leggir
á báða bóga eins og það er kallað, þangað til
áfangastað er náð.
Auk sagnanna krussa (krusa) og slaga var
þriðja sögnin, bóga, notuð fyrr á öldum um svona
siglingu. Fjórmenningarnir í könnuninni nota allir
sögnina krussa en þekkja jafnframt vel sögnina að
slaga og hafa notað hana. Sigling eins og lýst var
hér að framan minnir líka óneitanlega á göngulag
þeirra sem hafa fengið sér aðeins of mikið neðan í
því. Sögnin bóga virðist hins vegar alveg gleymd.
Sögnin krussa (krusa) er mjög líklega tökuorð
úr dönsku (krydse), samanber orðtakið þvers og
kruss (d. tværs og kryds). Cleasby (CV) og Fritzner
(1954) nefna hana ekki og flest ritmálsdæmi
Orðabókarinnar eru frá 20. öld en aðeins örfá frá
18. og 19. öld. Sjómenn skútualdar hafa líklega
lítið notað orðið; hafa frekar talað um að slaga
eða bóga. Þórður Ólafsson (1936) talar t.d. um að
bóga sig áfram er hann lýsir siglingu Reykvíkinga til
fiskjar á 19. öld.
4.4 Að hagræða seglum
4.4.1 Að trimma
Vindur er sjaldnast stöðugur við ísland og áhrifa
fjalla á vind gætir oft langt á haf út. Skútumenn
þurfa því stöðugt að hafa auga með seglunum
41