Mímir - 01.06.2005, Side 48

Eiríks í gegnum gler. Eiríkur fer ekki niður á hið lága
plan Einars og hefur fulla stjórn á aðstæðunum.
Hann kallar Einar elsku og hæðist að honum. Hann
setur sig í hlutverk foreldris gagnvart Einari:
„Ég veit núna ailt um þig og þína líka! Allt! Bíddu
bara paddan þín!“
Fólk var farið að stoppa beggja vegna
veggjarins og horfði forviða á þennan tryllta
mann sem æpti gegnum gler. Ég fann að ég var
að gera mig að fífli.
Þá gekk Eiríkur alveg að glerinu, horfði beint
í augun á mér og sagði með vinalegu brosi
eitthvað sem mér heyrðist vera: „Þú skalt ekki
hóta mér, elsku drengurinn."10
í síðara dæminu er Einar við stjórnvölinn eftir að
hafa afhjúpað Eirík en gróft orðalag Einars hefur þá
betur gegn uppgerðarblíðmælgi Eiríks:
„Þetta geturðu haft eftir mér, en ekki hitt að
of snemmt er fyrir þig að hrósa sigri, elsku
drengurinn. Þú skalt ekki ögra mér um of.“
„Jæja, en eru það ekki fagnaðarfundir að
andskotinn hafi hitt ömmu sína?“
Eiríkur ieggur á. (BT, bis. 150)
Á þennan hátt sveiflast Einar blaðamaður milli
þess að hafa stjórn á aðstæðum sínum og þróun
rannsóknarinnar yfir í að vera leiksoppur valdhafa í
leit sinni að hinum raunverulega glæp sögunnar.
Sýnilegir glæpir og ósýnilegir
Sú skoðun er viðtekin meðal stjórnmálamanna að
besta leiðin til þess að draga úr glæpum sé að auka
fjölda lögreglumanna og gera hið áþreifanlega vald
sýnilegra á götum stórborga.11 Réttarsamfélaginu
stafar mest ógn af misyndismönnum sem vinna
ofbeldisverk og ræna borgara af handahófi á
götum úti. Þeirri skoðun virðist almenningur
á fslandi deila með valdhöfum ef marka má
viðhorfskannanir til afbrota og öryggiskenndar
sem Félagsvísindastofnun Háskóla íslands lét
gera á árunum 1989, 1994 og 1997. Rannsóknin
sýndi að fjöldi þeirra ísiendinga sem taldi að
afbrot væru mjög mikið vandamál í samfélaginu
fjórfaldaðist á þessu árabili en niðurstaðan benti
til þess að aukinn ótti hefði búið um sig meðal
fólks.12 Meðal skýringa sem nefndar hafa verið á
þessari þróun eru m.a. örari samfélagsbreytingar,
aukin borgarmyndun og aukinn fréttaflutningur af
10 Árni Þórarinsson, Hvíta kanínan, bls. 208-209. Framvegis
táknað HK og birt í sviga aftan við tilvísanir.
11 Sját.d. Kjartan Magnússon, „Bætum löggæslu og tryg-
gjum öryggi Reykvikinga," Morgunblaðið 14. maí 2002.
12 Helgi Gunnlaugsson, Afbrot og Islendingar, bls. 67.
46
ofbeldisglæpum, svo fátt eitt sé nefnt.
Þeirfræðimenn sem sinna afbrotafræðum
(criminology) innan félagsvísindanna hafa margir
hverjir haldið því fram að án skilgreininga sem
löggjafarvaldið leggur til grundvallar glæpum og
lögreglu sem framfylgir lögunum væru glæpir
ekki til.13 Slíkum vangaveltum fræðimanna er ekki
ætlað að kynda undir stjórnleysi heidurfremur að
benda á að alltaf þurfi að leggja mat á það hvað sé
skilgreint sem glæpur og hvað sé ósakhæf hegðun.
Lögin leggja grunn að réttarríki okkar og því eru
þeir glæpir sem grafa undan trú okkar á kerfið
jafnvel alvarlegri en þau brot sem almenningur
óttast mest. Þessir glæpir eru svonefndir
hvítflibbaglæpir eða viðskiptabrot en öfugt við
mörg önnur sýnileg afbrot eru þeir oftar en ekki
huldirsjónum almennings, í skjóli viðskiptaleyndar
eða sérhæfingar. Rannsóknir hafa leitt það í Ijós að
menn sem fremja hvítflibbaglæpi eru síður dæmdir
til refsingar en aðrir afbrotamenn.14
Fræðimenn sem rannsakað hafa hvítflibba-
eða viðskiptabrot eru almennt sammála um
að þessi brot séu meðal þeirra aivarlegustu í
samfélaginu. Þetta sjónarmið tengist áhrifum
brotanna á samfélagið, áhrifum sem talin eru í
það minnsta jafn alvarleg, ef ekki alvarlegri en
glæpir á borð við manndráp, þjófnaði, rán og
ofbeldi.15
Brotamennirnir líta ekki á sig sem glæpamenn,
eru oft vel menntaðir og koma úr efsta lagi
samfélagsins. Ýmsar kenningar hafa verið settar
fram til þess að skýra ástæður og grundvöll
hvítflibbabrota en með þeim frægari er kenning
Edwin Sutherland um ólík félagstengsl (differential
association).16 Samkvæmt henni er brotahegðunin
lærð og litið er á hana jákvæðum augum í
þeim hópi sem brotin fremur. Jákvætt viðhorf
samstarfsmanna virkar þannig hvetjandi á þann
einstakling sem kemur nýr inn og vegur upp á
móti þeim neikvæðu viðhorfum sem ríkja gegn
hvítflibbabrotum úti í samfélaginu. Hegðunin er
réttlætt með frösum eins og að „viðskipti eru ekki
fyrir veiklundaða"17 og að allir aðrir i viðskiptaiífinu
hegði sér á þennan máta. Ólíkt því sem verður
þegar framdir eru þjófnaðir eða ofbeldisglæpir
reynir brotamaðurinn ekki að fela persónu sína,
heldur fremur það að saknæmt athæfi hafi átt sér
stað. Ýmislegt bendir til þess að hinn raunverulegi
13 Sjá t.d. rökstuðning Reiman, Jeffrey. The Rich get richer
and the Poor get Prison, bls. 60.
14 Reiman, Jeffrey, The Rich get richer and the Poorget
Prison, einkum bls. 109-145.
15 Helgi Gunnlaugsson, Afbrotog l'slendingar, bls. 121.
16 Helgi Gunnlaugsson, Afbrot og Islendingar, bls. 120-121.
17 Helgi Gunnlaugsson, Afbrot og l'slendingar, bls. 124.