Mímir - 01.06.2005, Síða 78

fram á næsta dag og Elías slapp með minni háttar
áminningu.
Hér er Guðlaug í svipuðu hlutverki og Magga
móða, hún er sú sem hæðst er að, en hér er þó
gengið skrefinu lengra. Guðlaug er hrakin á brott
á fremur grófan hátt, sem er nokkuð sem hún
reyndar átti að mestu leyti skilið og grínið sem
beinist að henni er mjög lítillækkandi, gróft og
litað af hroka eins og skilgreining Cassons gefur
til kynna, en helstu einkenni slíkrar kímni eru að sá
sem fyrir því verður er gefið í skyn að sé heimskur
eða segi eitthvað heimskulegt og sá sem segir
frá eða framkvæmir spaugið er þá umlukinn eins
konar dýrðarljóma á meðan á því stendur. Hann
telur ennfremur að þegar hegðunarreglur séu
brotnar gefi það tilefni til aðhláturs og Guðlaug
brýtur þær hvað eftir annað með óstjórnlegri frekju
og barnalegri hegðun sem er ekki til eftirbreytni.
Hún virkar því eins og trúður með látunum í sér
og er í raun trúður þegar hún sest á og brýtur
símaborð á heimili Elíasar.55 Kímnin í því atriði er
einmitt þannig detta-á-rassinn-kímni sem Casson
fjallar um í Funny bodies. Þegar á heildina er litið
er þessi tegund kímni öðrum algengari í bókunum
um Elías, þó svo að einnig komi fyrir að menn geti
hlegið að sjálfum sér eða verði sjálfir fyrir kímnigáfu
annarra. Þegar flutningarnir til Kanada standa fyrir
dyrum verða foreldrar Elíasar sérlega áhyggjufullir
um heilsufar hans og almenna vellíðan. Þau halda
að þau séu að skaða hann með því að slíta hann
úr umhverfi sínu með því að flytja erlendis og
umhyggja þeirra brýst út í stöðugum spurningum
um líðan hans þangað til Elíasi hættir að standa á
sama:
[...]Þau létu ekki svona þegar ég brákaði ristina.
Pabbi hélt að hann gæti sveiflað þvottavélinni,
en hann gat það ekki og setti vélina ofan
á fótinn á mér. Þá sagði hann: „Hvað var
fóturinn á þér að gera þarna?“ Og á meðan
ég lá kom hann heim úr vinnunni og sagði
kampakátur:„Ertu ekki sprækur eins og áll, Elías
öryrki?" Pabbi ersvo fyndinn. Huhh.[...]56
Elíasi finnst ekkert sérlega fyndið þegar spaugið
snýr að honum sjálfum, hann vill náttúrulega frekar
óskipta samúð foreldra sinna yfir klaufarlegu
ristarbrotinu en aðhlátur, því hver er ekki viðkvæmur
fyrir slíku þó svo að grínið sé góðlátlegt?
Lokaorð
Börn hafa aðra og óþroskaðri tilfinningu
fyrir formgerð orða og setninga þannig að
brandarar þeirra eru ófullkomnar eftirmyndir
55 Auður Haralds 1985, bls. 63.
56 Auður Haralds 1983, bls. 11.
76
fullorðinsbrandara. Misræmið sem leiðirtil skopsins
getur því annaðhvort verið meðvitaðar tilraunir til
kímni eða skoplegur misskilningur sem börnin gera
sér oft sjálf ekki grein fyrir. í greininni rökstyð ég að
slík kímni sé algengust í barnabókum og ennfremur
algengust í íslenskum barnabókum. Þannig sé
í raun hefð fyrir slíkri kímni í íslenskum bókum
og það komi vel fram í Gvendi Jóns eftir Hendrik
Ottóson og í Jóni Oddi og Jóni Bjarna. í þeim
bókum snýst meirihluti brandaranna um misskilning
krakkanna á því sem er sagt eða gert, og þar eru
það Gvendur Jóns, Jón Oddur og Jón Bjarni og
Magga litla systir þeirra sem misskilja það sem þau
heyra, lesa eða sjá eins og fram kemur í dæmunum
hér að framan.
Elíasarbækurnar innihalda mun beittari og
háðslegri kímni en venjan hafði verið í íslenskum
barnabókum, þegarþærvoru gefnar út. Kímnin þar
er persónulegri og jafnframt fullorðinslegri enda ber
minna á misskilningi hjá Elíasi en börnunum í hinum
bókunum sem eru til umfjöllunar, brandarar hans
eru hnitmiðaðir og rökfastir eins og hjá fullorðnum
einstaklingi. Einnig snýst kímni í Elíasarbókunum
meira um manneskjurnar sjálfar, hegðun þeirra,
kosti og galla en í eldri bókunum. Þegar gallarnir
eru til umræðu verður hún allt að því rótarleg
eða jafnvel eineltisleg en það kemur varla fyrir í
bókunum um Gvend Jóns eða tvíburana. Þróunin
á skemmtiefni fyrir börn og unglinga sýnir öðrum
þræði að kímni svipuð þeirri í Elíasarbókunum er
komin til að vera. Barna- og unglingaefni í sjónvarpi
er mun grófara en áður, hvort sem um er að ræða
ofbeldi, orðbragð, kynferðislegar vísanir eða pólitík.
Sem dæmi má nefna bandarísku þættina um
Simpson fjölskylduna og South Park sem þykja i
grófari kantinum hvað kímni snertir og South Park
þættirnir þykja almennt ekki hæfa ungum börnum.
Það virðist langur vegur frá fræðandi og
siðbótarþrungnum barnabókum 18. og 19. aldartil
barnabóka okkartíma hvað innihald snertir. En er
það í raun svo? Hafa barnabækur og barnaefni farið
hrínginn hvað varðar grótesku og ofbeldi, er sagan
að endurtaka sig? Þeirri spurningu verður ekki
svarað hér en er umhugsunarverð í Ijósi þess hvað
börn hafa greiðan aðgang að bókum, sjónvarpi
og tölvum. Barnabókaútgáfa síðustu áratuga
hefur einkennst af fjölbreytni hvað varða efnisval
og innihald og börn geta valið um allt milli himins
og jarðar hvað barnaefni snertir, hvort heldur er
sjónvarpsefni, bækur eða margmiðlunarefni. Þrátt
fyrir aukna fjölbreytni í vali virðist þó ekkert halla
á vinsældir skemmtilegra og fyndinna barnabóka
og sumar eru endurútgefnar hvað eftir annað
eins og til dæmis bækurnar um Jón Odd og Jón
Bjarna. Stöðug eftirspurn barna eftir bókum sem
foreldrar þeirra sjálfra lásu á sínum yngri árum og
barnarásum í útvarpinu sýnir glöggt hvað það er