Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 83

ft. nf. speglar -» speiglar
þf. spegla -» speigla
Þgf• speglum -» speiglum
ef. spegla -» speigla
Þarna hefur tvíhljóðsmynd nf., þf. og ef.et. jafnast
út á sama hátt og í beygingu orðsins lykill sem sýnd
var hér að framan. Hljóðrétt beyging lýsingarorðsins
feginn væri á þessa leið (einhljóðsmyndirnar
feitletraðar):9
10)
kk. kvk. hk.
et. nf. feiginn feigin feigið
þf. feigin fegna feigið
Þgf• fegnum feiginni fegnu
ef. feigins feiginnar feigins
ft. nf. fegnir fegnar feigin
þf. fegna fegnar feigin
Þgf fegnum fegnum fegnum
ef. feiginna feiginna feiginna
í lýsingarorðum af þessu tagi, s.s. þveginn, siginn
og lyginn, hefur orðið áhrifsútjöfnun á þann hátt
að tvíhljóðsmyndirnar hafa „sigrað“. Þessa verður
líka vart í sagnbeygingunni, t.d. boðháttarmyndin
segðu (ekki ,,seigðu“) fyrir áhrif frá segja/segir
o.s.frv. Athyglisvert er að stöðubundnu tvíhljóðin,
þ.e.a.s. þau sem einungis koma fyrir á undan
framgómmæltu /y/, breiðast ekki út á þennan hátt.
Þannig verður boginn í ft. [poknirj en ekki [poiknorj
og t.d. bh. af duga er [tYyðy] en ekki [tYÍyðY] (sbr.
tvíhljóðið í nt. dugi/dugir) enda ekki um að ræða
sérstök fónem eins og Hreinn bendir á (1959, bls.
62).
3.2 Önnur dæmi
Varðandi síðustu dæmin frá Hreini Benediktssyni er
við að bæta vangaveltum um útbreiðslu tvíhljóðsins
[ai] í orðum eins og laginn. Þeir sem lesið hafa
Engla alheimsins hafa kannski hnotið um eftirfarandi
vísukorn (Einar Már Guðmundsson 1999, bls. 29):
(11)
Hjá vöggu minni mamma söng
í myrkum næturskugga,
þau kvæðin voru Ijúf og löng
og lagnust mig að hugga.
Samkvæmt minni máltilfinningu ætti efsta stig
lýsingarorðsins laginn í hk.ft. að vera lögnust.
Skýríngin á þessu misræmi hlýtur að vera sú að Einar
9 Hér er einnig stuðst við framburðarstafsetningu til
skýrleiksauka.
Már og aðrir sem nota eða sætta sig við myndina
lagnust beri fram tvíhljóðið [ai] í miðstigi og efsta
stigi, þ.e. áhrifsbreytta mynd sem tekur þá ekki u-
hljóðvarpi I hk.ft. frekar en gælin-gælnust, en þeir
sem sætta sig síður við myndina lagnust leggja
einhljóðið til grundvallar eins og í galin-gölnust.
í ef.et. nafnorðsins skip er t.d. um þrjár framburðar-
myndir að ræða: [scifs], [scips] og [sci:ps] (*[sci:
fs]). Fyrsta myndin lýtur þeirri algengu reglu að
lokhljóðin /p/ og /k/ „önghljóðist" á undan /t/ og
/s/, s.s. kraup-kraupst ([khrœifst]), kaupa-keypti
[chsifti], strákur-stráks og taka-taktu ([thaxtY]) (sbr.
Eirík Rögnvaldsson 1993, bls. 65). Önnur myndin
„varðveitir" lokhljóðið vegna áhrifa frá öðrum myndum
og sú þriðja gengur enn lengra þar sem bæði
lokhljóðið og langa sérhljóðið haldast og er þannig
í fullu samræmi við aðrar beygingarmyndir - þetta
eru sem sagt áhrifsútjafnanir. Lokhljóðaframburður
af þessu tagi virðist vera að aukast í málinu, a.m.k. á
undan /s/.10 Þannig heyrast myndir á borð við [loksins]
í stað [loxsins] (loksins), [kloupska] í stað [kloufska]
(glópska) og flestir segja áreiðanlega [phepsi] frekar
en [phsfsi] (pepsij. Lokhljóðun önghljóðsins /x/ eins
og í lax og hugsa, þ.e. „ks-framburður“ (sbr. Höskuld
Þráinsson og Indriða Gíslason 1993), gæti komið til af
slíkum áhrifum og þar væri þá á ferð eins konar ytri
áhrifsbreyting. Hugsanlega er önghljóðasambandið
[xs] ekki til í máli þeirra sem hafa þann framburð,
einungis [ks]. Sé þetta rétt er hér komið dæmi um
kerfislega alhæfingu hljóðasambands sem hefur
fengið aukið vægi í málinu vegna áhrifsútjöfnunar.
Þgf. og ef.ft. nafnorðsins dekk er á reiki, þ.e.
dekkum-dekka eða dekkjum-dekkja. Hljóðrétt kemur
stofnmyndin dekk- fram með framgómmæltu lokhljóði
([tehc]) í þgf.et. (dekki), nf., þf. og þgf.et. m.gr. (dekkið,
dekkið, dekkinu) og nf. og þf. ft. m.gr. (dekkin um
dekkin) en ekki í bakstöðu eða á undan /s/ eða /a, u/.
Þegar fólk segir dekkjum-dekkja má líta á það sem
áhrifsútjöfnun þar sem framgómmælta stofnmyndin
er lögð til grundvallar allri beygingunni og kemur því
fram á undan /a, u/ einnig.
Stundum má heyra orðmyndina klóst í stað
klósett. Þetta eru sennilega áhrif frá þeim
beygingarmyndum orðsins sem hafa þrjú eða
fleiri atkvæði enda er tilhneiging til að fella brott
annað atkvæðið í slíkum orðum í hröðum/óskýrum
framburði (sbr. umræðu í þessa veru hjá Kristjáni
Árnasyni 2002):
10 Þessi önghljóðunarregla er reyndar ekki
undantekningalaus og hefur ekki veríð, sbr. t.d. hópur-hóps
([houps]/*[houfs]).
81