Mímir - 01.06.2005, Side 84

viðfangsefnið horfir við algengum fræðikenningum.
(12)
skýr framb. óskýr framb. áhrifsmyndir
án gr.
et. nf. klósett klósett -» klóst
þf. klósett klósett -» klóst
Þgf■ klósetti klósti klósti
ef. klósetts klósetts -» klósts
ft. nf. klósett klósett -»klóst
þf. klósett klósett -* klóst
Þgf■ klósettum klóstum klóstum
ef. klósetta klósta klósta
m.gr.
et. nf. klósettið klóstið klóstið
þf. klósettið klóstið klóstið
Þgf: klósettinu klóstinu klóstinu
ef. klósettsins klóstsins klóstsins
ft. nf. klósettin klóstin klóstin
Þf. klósettin klóstin klóstin
Þgf: klósettunum klóstunum klóstunum
ef. klósettanna klóstanna klóstanna
Það sem gerist hér er að tvíkvæðu stofnmyndirnar,
sem eftir standa þegar „reglan um brottfall annars
atkvæðis" hefurfengið að virka, styttast vegna
áhrifa frá brottfallsmyndunum (feitletraðar hér
að ofan). Hér eru því að verki áherslulögmál sem
breyta fyrst einstökum beygingarmyndum, síðan
verður áhrifsútjöfnun þar sem þær myndir fara að
hafa áhrif á aðrar myndir og breiðast sér að lokum
út um allt beygingardæmið.
Loks má nefna atriði sem hugsanlegt er að líta
á sem eins konar áhrifsútjöfnun. Þannig er að
stundum er notaður „stafsetningarframburður" á
samhljóðaklösum sem ættu samkvæmt hljóðreglum
að samlagast. Dæmi um þetta er orðið virkt í
setningunni „Konungsfólkið var virkt í veislunni".
Hér gætu menn sagt [virktj ([virxtj eða þ.u.l.j I stað
þess að fella uppgómmælta (lok)hljóðið niður eins
og eðlilegt er við þessar aðstæður ([virt]). Svona
framburður kemur að vísu tæpast fyrir nema verið
sé að fyrirbyggja misskilning; rugling lo. virkur-
virtur í þessu tilfelli. Sé litið á beygingardæmi
lýsingarorðsins virkur kemur í Ijós að einungis nf. og
þf. hk.et. fella niður lokahljóð stofnsins samkvæmt
hljóðreglum þannig að í þeim skilningi er um að
ræða áhrifsútjöfnun þegar það hljóð fær að njóta
sín í framburði. Annað dæmi um þetta væri að bera
velkt (Ih.þt. so. velkja) fram sem [vslkt]/[velkth] en
ekki [vslt]/[vslth], til aðgreiningar frá velt, þ.e. Ih.þt.
af so. velta.
Af framansögðu má Ijóst vera að áhrifsútjafnanir
varða mjög samband hljóðkerfis og orðhlutakerfis.
Hugmyndir manna um afstöðu þessara hiuta
málkerfisins hvors til annars og stöðu þeirra í
kerfinu í heild eru býsna mismunandi og fela í sér
mismunandi möguleika til skýringar á því sem hér
er á ferð. Þess vegna er rétt að kanna næst hvernig
4. Áhrifsútjafnanir og mismunandi
fræðikenningar
4.1 Hefðbundin generatíf hljóðkerfisfræði og
lexíkölsk hljóðkerfisfræði
Generatíf hljóðkerfisfræði að hætti Chomskys
og Halle (1968) gerir ráð fyrir að hljóðfræðileg
yfirborðsform séu „leidd af“ baklægum gerðum,
annars vegar með hljóðfræðilega skilyrtum reglum
(hljóðkerfisreglum) og hins vegar orðhlutalegum
(morfólógískum) reglum sem setja endingar á stofna
og sjá um beygingar- og orðmyndunarlega skilyrt
hljóðavíxl. Algeng skilgreining á hljóðkerfisreglum
miðað við þessar hugmyndir er að þær vísi aðeins
til aðgreinandi þátta í strengnum sem þeim er beitt
á, svo og orðhlutaskila og orðaskila en geti aftur á
móti ekki vísað til ákveðinna beygingarformdeilda
eða einstakra orða (sbr. t.d. Eirík Rögnvaldsson
1981, bls. 27).
Þegar t.d. [Iau:jir] (lágir) verður að [lauar] er
nærtækast samkvæmt þessum hugmyndum að
líta svo á að baklæga gerðin sé endurtúikuð út frá
þeim myndum sem /y/ hverfur í framburði: #lág-r#
> #lá-r#. Síðan sjá almennar hljóðbeygingarreglur
og hljóðkerfisreglur um að ieiða út réttar
beygingarmyndir. Sama má væntanlega segja um
það þegar klósett verður klóst, baklæga gerðin
er þá endurtúlkuð út frá styttu stofnmyndunum:
#klósett# > #klóst#. Þegar [scifs] verður [scips]
eða [sci.ps] vandast málið. Tæpast er hægt að
gera ráð fyrir að baklæga gerðin hafi breyst vegna
þess að öll hin birtingarform myndansins eru eins
og við er að búast miðað við baklægu gerðina
#skip#. Sennilega þyrfti að lýsa breytingunni á þann
veg að sérmerkt hljóðbeygingarregla taki við af
hljóðkerfisreglunni (önghljóðunarreglunni) en það
vekur spurningar um samband og verkaskiptingu
þessara reglna. Vert er að taka eftir því að innan
þessa líkans er „hlutum“ málkerfisins haldið
aðgreindum (setningarhluta, beygingarhluta og
hljóðkerfishluta) en gert ráð fyrir að hljóðkerfisreglur
hafi aðgang að upplýsingum um orðhlutaskil o.þ.h.
(sbr. Eirík Rögnvaldsson 1990, bls. 11-12)." Þessi
lýsing gengur sem sagt út frá að hljóðkerfið og
orðhlutakerfið séu „aðskilin" og kemur að því leyti
ilia heim og saman við það nána samspil hljóðafars
og orðhlutagerðar sem á sér greinilega stað við
áhrifsútjöfnun.
Snemma á níunda áratugnum komu generatífistar
fram með svonefnda orðasafnshijóðkerfisfræ
ði (e. lexical phonology) til að fást við verkefni
„morfófónemíkurinnar" (sbr. Kiparsky 1984). Meðal
11 i skrifum af þessu tagi er „umhverfi" reglnanna gjarna
táknað með sérstökum (nokkuð flóknum) formalisma.
82