Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 110

Fiskur undir steini
Ragnarök, dómsdagur eða kristnitaka?
Höfundur
Bjarki Már Karlsson
Árekstur menningarheima
Hefðbundin skilgreining á ragnarökum er sú að
þau séu dómsdagsspá norrænnar goðafræði.
Orðið sjálff þýðir „örlög goðanna“ og kemur fyrir í
Eddukvæðum, t.d. Völuspá og Vafþrúðnismálum.
í síðarnefnda kvæðinu eru þau einnig kölluð „fíva
rök“:
Segðu þat ið tíunda,
allz þú tíva rök
öll, Vafðruðnir, vitir:
hvaðan Njörðr um kom
með ása sonom?
- hofom ok hörgom
hann ræðr hunnmörgom -
ok varðað hann ásom alinn.
(Vafþrúðnismál, 38)’
Atburða ragnaraka er getið í fjölda Eddukvæða og
í prósatextum er þeim fylgja. Egill Skallagrímsson
vísartil þeirra í Sonartorreki í kenningum sínum sbr.
„úlfs bági“ um Óðin og til mótvægis „Tveggja bági“
um Fenrisúlf.
nákvæmlega það sem þau líta út fyrir að vera. En
getur verið að í kvæðum, sem samin eru á hinum
miklu umbrotatímum trúskiptanna, felist dýpri
merking? Getur verið að þau séu allegórísk frásögn
sem lýsir á yfirborðinu eldgamalli arfsögn en fjalli
undir niðri um hápólitískt þjóðfélagsmál, átök heiðni
og kristni? Um þessar spurningar fjallar ritgerðin.
Vert er að hafa í huga hvílík umbylting það hefur
verið fyrir heiðið samfélag að gangast undir kristni
og að íhuga hvað það var sem menn stóðu frammi
fyrir. í kristnu samfélagi höfðu yfirvöld miklu meiri
afskipti af frjálsum þegnum en almennt gerðist
meðal heiðinna. Hér er ekki aðeins átt við frelsi
eða ófrelsi í trúarlegum efnum heldur einnig verald-
legum, eða a.m.k. þeim málum sem heiðnir menn
hafa upplifað sem veraldleg. Þetta kemur gleggst
fram í undanþágum þeim sem Þorgeir Ljósvetninga-
goði tilskildi í sáttagjörð sinni við kristnitökuna
á alþingi eins og Ari fróði lýsir henni í 7. kafla
íslendingabókar. Hins vegar er ekki tíundað hvaða
frelsisskerðingu íslendingar gengust undir. Tæplega
hefur Þorgeir undanskilið allt sem mönnum
mislíkaði.
Kenningin „byggviás föðurtófta" á við um syni
Óðins báða, Víðar og Vála. Hana tilfærir Snorri
Sturluson í Skáldskaparmálum og þar er vísað til
atburða að ragnarökum loknum.
Það er ofureðlilegt að líta á ragnarök sem dómsdag
eða hrun heimsins. Slíkar frásagnir eru algengar í
trúarbrögðum heims og má þar nefna Opinberun
Jóhannesar. Myndrænar frásagnir Eddukvæða af
bræðravígum og eldshamförum þar sem halirtroða
helveg undir sortnaðri sól á klofnum himni skýra frá
þessu á kjarnyrtan hátt.
Ragnarök eru ævaforn hugmynd og ástæðulaust
er að ætla annað en að í öndverðu séu þau
1 Allar Eddukvæðatilvitnanir eru í útgáfu S. Bugge nema
annað sé tekið fram. Leturtákn eru þó samræmd til
nútímastafrófs.
Með kristni kom til sögunnar stétt presta og
biskupa sem bændur þurftu að halda uppi með
sköttum í stað þess að annast sjálfir hof sín og
hörga. Erlendar hugmyndir, siðir og orð flæddu yfir
og virtu að vettugi það sem mönnum þótti gott og
kært í eigin menningu. Hlutur kvenna gerðist rýrari.
Trúarbrögð endurspegla stjórnarfarið hjá þjóðunum
sem þau spretta upp úr. Þannig ber fjölgyðistrúin
vitni um þróað samfélag valddreifingar þar sem
menn leystu úr málum með því að setjast á rökstóla
á þingum. Hin forneskjulega eingyðistrú er aftur á
móti skilgetið afkvæmi einræðisstjórnar þar sem
hið allsráðandi yfirvald deilir og drottnar; krefst
skilyrðislausrar hlýðni og undirgefni.
Það getur verið erfitt fyrir 21. aldar menn að gera
sér grein fyrir tilfinningum heiðinna forfeðra sinna í
108