Mímir - 01.06.2005, Blaðsíða 111

garð innrásarsiðarins svo mjög sem kristnin hefur
tapað áhrifum sínum í þjóðfélagi nútímans, a.m.k. í
heimshluta norrænna manna. En ef til vill geta menn
gert sér í hugarlund hvernig þeim litist á ef íslömsk
trú og þjóðskipulag tæki að breiða úr sér allt til
Norður-Evrópu og gerði atlögu að Norðurlöndum
með viðskiptaþvingunum og hernaði.
Kvæði, sem ort eru á trúskiptatímanum og í
hræringum áratuganna á undan og eftir, ber að
skoða í þessu Ijósi. Samkvæmt þeirri kenningu sem
hér er kynnt til sögunnar lýsa Eddukvæðin þessum
áhyggjum og söknuði ekki nema undir rós en aðrir
voru þó tæpitungulausari. Hallfreður Óttarsson
vandræðaskáld kvað:
lata aller ytar
oðins orð f/'ri roða
nu em ek neyddr fra freyiu
nidium krist at biðia.2
Rétt er að taka fram að alls óvíst er að allur þorri
heiðinna manna hafi litið á sögur af ragnarökum
sem spá um yfirvofandi kristnitöku. Reyndar
er alls óvíst að þessi „allur þorri“ hafi átt fleira
sameiginlegt í hinum heiðnu trúarhugmyndum
sínum en helstu minni og arfsagnir. T.d. færir
Ólafur Briem fram rök fyrir því að trú á framhaldslíf
í Valhöll hafi aldrei verið almenn og hafi sprottið
upp meðal víkinga á síðustu árum heiðninnar, e.t.v.
sem örvæntingarfull tilraun til að gera norræna
siðinn fýsilegri í samkeppninni við hina austrænu
ógn.3 Því geta hugmyndir um ragnarök vel hafa
verið ýmsar og ólíkar á ýmsum stöðum og ólíkum
tímum. Augljóst er að kvæði, sem samin voru á
trúskiptaskeiðinu eða síðar, hafa aldrei getað verið
neins konar heiðið kennivald, því þau verða til í
þann mund sem siðurinn vikur. Hins vegar eru þau
vitnisburður um hugarheim ónafngreinds skálds
eða skálda á mótum kristni og heiðni.
Aldur
Hér verða tekin til skoðunar erindi úr tveimur
Eddukvæðum, sem talið er að samin séu einmitt á
þessum miklu umrótatímum, en það eru Völuspá
og Lokasenna. Nú verða þessi kvæði ekki tímasett
með vissu en fræðimenn hafa fært fyrir þessu rök.
Sigurður Nordal telur Völuspá orta á mörkum kristni
og heiðni.4 Þetta er af flestum enn haft fyrir satt og
spáin skoðuð sem trúskiptakvæði.
Einar Ólafur Sveinsson ritar um aldur Eddukvæða
2 Skv. Finni Jónssyni 1912, bls. 169.
3 Ólafur Briem 1945, bls. 114-115.
4 Sigurður Nordal 1993, bls. 171.
með tilliti til kristnitökunnar.5 Kenning hans byggist
á því að afstaða til goða veiti vísbendingar um aldur
kvæðanna. Hárbarðsljóð, Lokasenna, Þrymskviða
og hluti Hávamála gantast þannig um of með goðin
til að geta verið heiðin. Aðrir hafa orðið til að draga
þetta í efa og fært fram önnur rök. Vésteinn Ólason
tengir þannig Lokasennu við karnivalshefð6 þar
sem gildum samfélagsins er snúið á haus og því
geti kvæðið vel verið heiðið. Þannig fæst Vésteinn
við spurninguna um úr hvaða menningu kvæðið er
sprottið og um trúarafstöðu höfundar en gerir engar
stórfelldar athugasemdir við aldursgreiningu þess á
mótum kristni og heiðni.
Tilgáta þessarar ritgerðar um allegóríska frásögn
kvæðanna tveggja samræmist illa karnivals-
kenningunni og alls ekki hugmyndum um að
Lokasenna sé kristið kvæði. En hún bæði styðst
við og styður hugmyndir um aldursgreiningu þeirra.
Lokasenna er ort undir Ijóðahætti, sem er unglegt
einkenni. Völuspá er hins vegar undir fornyrðislagi.
Sá bragháttur er vissulega eldri en það útilokar alls
ekki að spáin geti verið jafnaldri Ijóðaháttarkvæða.
Tími
Völuspá segir sögu veraldar allt frá sköpun til
skapadægurs. Frásögnin sjálf á sér tiltölulega
afmarkaðan tima en það er samtíminn þegar
kvæðið er samið og flutt. Lokasenna segir frá
atburðum sem hljóta að vera tiltölulega nýliðnir því
þar eru flestar aðrar sögur af goðunum reifaðar og
Loki, sem er mikilvæg persóna í mörgum þeirra, er
bundinn að sennunni lokinni.
Fjötrun Loka gefurtil kynna að nú muni skammt
til ragnaraka. í hvert sinn, sem Sigyn ber út
mundlaugina og eitrið drýpur á Loka, skelfur
jörðin. Slíkar hamfarir minna á hversu stutt er í hina
óhjákvæmilegu ögurstund. Fleiri blikur eru á lofti.
Týr hefur þegar misst hönd sína í gin úlfsins. Freyr
hefur glatað sverði sínu. Baldur er dauður. Stundin
nálgast. í lokavísu sinni sér völvan atburðarás
ragnaraka hefjast, ekki í framtíðinni, heldur hér og
nú:
Þar kömr inn dimmi
dreki fljúgandi,
naðr fránn, neðan
frá niða fjöllom.
berr sér í fjöðrom
flýgr völl yfir
níðhöggr nái
nú mun hon sökkvaz.
5 Einar Ólafur Sveinsson 1962, bls. 217-222.
6 Vésteinn Ólasaon 1992, bls 104.
109