Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 2020, Qupperneq 43

42
Múlaþing
er nánar lýst í bók Ólafs Jónssonar: Berg-
hlaupum, (Ak. 1976, bls. 135-138) og í ferða-
dagbók minni, sem hér verður gripið niður í:
„Gekk svo fram og niður í Grjótárbotna-
hólana, og inn fyrir Grjótá efst í hólunum.
Þar heita líklega Hryggir og Klofahryggir
efst, en djúp gildrög (nú þurr), sem ganga
inn á milli þeirra kallast Skot. Á efsta
hryggnum, innan og ofan við Skotin,
rakst ég á smalakofann, sem mynd er af
í „Búkollu“. Kofinn er hlaðinn úr áður
umræddu líparít(andesít)-bergi, sem þarna
er mikið klofið í hellur, flögur og fleina.
Kofinn er ferkantaður, um 8 feta langur og
6,5 feta breiður að utan (NA), en um 7 fet
að sunnan, og vegghæðin er um 1,50 m,
en innanmál aðeins um 3 × 4 fet. Norðan-
megin í kofanum er setstallur úr grjóti, um
1,5 fet á breidd og hæð, klæddur mosa að
ofan. Dyr eru austan (SA) á kofanum, um
2 fet á hæð og um 1,5 fet á breidd. Yfir
þeim er stór hella. Uppi á ferhyrning veggj-
anna er raðað hellum í hring, sem ganga
dálítið inn fyrir brúnina, og lítur út fyrir
að þannig hafi verið byggt helluþak yfir
kofann, með því að skara hellurnar sífellt
innar eftir því sem ofar dró, en það er nú
hrunið og í staðinn komið sporöskjulaga
op ofaná kofanum. Furðu lítið er þó af
hellum á kofagólfinu, svo ef til vill hefur
verið reft yfir með spýtum, eða jafnvel
verið op að ofan.“ Kofinn er líklega í um
300 m hæð yfir sjó.
Samkvæmt myndinni í „Búkollu“, sem líklega
er tekin á árunum 1960–70, hafði kofinn lítið
breyst þegar ég skoðaði hann 1992. Gamla
myndin sker ekki úr um gerð þaksins.
Hnefilsdalur á Jökuldal: „Skammt þarna
framar heitir Þverártangi, sem myndast þar
sem kemur mikill sveigur á Hneflu... Þar
skammt ofar hækkar landið allverulega. Þar
er stór fles, sem heitir Flóaháls. Vestan við
hann kemur Þröng við gilið, þar sem heitir
Einstig. Á brúninni austur af Flóahálsinum,
yzt, er stór og mikill melur, flatur ofan, sem
heitir Hellumelur eða Smalamelur. Þar er
mjög haglega gerður smalakofi, tvö her-
bergi, allur gjörður úr hellum og þakið líka.“
(Örnefnaskrá Hnefilsdals).
Þetta er nokkuð innarlega á Hnefilsdalnum,
líklega í um 450 m hæð y.s.
Þessi smalakofi er sérstæður að því leyti
að hann er tvískiptur, ef til vill hlaðinn af
tveimur smölum, enda var oft tvíbýlt í Hnef-
ilsdal, og auk þess nokkur afbýli fyrr á öldum.
Ekki hefur tekist að afla frekari heimilda um
þennan kofa. Eflaust eru til fleiri heillegar
minjar um smalakofa á Fljótsdalshéraði, þó
mér séu ekki kunnar. Ég hef ekki farið skipu-
lega yfir örnefnaskrár annarra hreppa, í leit
að smalakofum. Ekki var ætlunin að þurrausa
efnið hér, heldur að vekja athygli á því, í þeirri
von að aðrir bæti um betur.
Heimildir
Ármann Halldórsson (ritstj.): Sveitir og jarðir í
Múlaþingi II. bindi, 1975.
Elín Ósk Hreiðarsdóttir: Smalakofar. Í bók Birnu
Lárusdóttur: Mannvist, sýnisbók íslenskra forn-
leifa, Opna, Rvík. 2011, bls. 249-259.
Halldór Stefánsson: Ævislóð og mannaminni.
Rvík. 1971.
Helgi Hallgrímsson: Fljótsdæla. Mannlíf og nátt-
úrufar í Fljótsdalshreppi. Skrudda, Rvík. 2016.
Jónas Jónasson frá Hrafnagili: Íslenzkir þjóðhættir.
3. útg. 1961.
Metúsalem J. Kjerúlf: Æskuminning. Heima er
bezt 11 (7), 1961, bls. 236.
Tryggvi Emilsson: Fátækt fólk. Rvík. 1976.
Bréflegar og munnlegar heimildir:
Gunnar Jónsson, Egilsstöðum (2012), Jóhann Frí-
mann Þórhallsson, Brekkugerði (1991, 2016), Páll
Pálsson, Aðalbóli (1991).