Eimreiðin - 01.01.1960, Page 19

EIMREIÐIN
7
viðunandi skil, nema iyrst eða jafnframt sé sagt frá landsmálabar-
áttu hans lítillega.
Mestu áhugaefni Valtýs virðast liafa verið framfarir á íslandi í
atvinnu- og menningarlegu tilliti. Hann leit svo á, að bættar sam-
göngur á sjó og landi, þar á meðal járnbrautir, og fjárhagslegt sjálf-
stæði væru hornsteinar atvinnuveganna. En hann sá enga leið til
að koma á verulegum endurbótum í því efni, nema stjórnarfarið
væri bætt. Hann ritar í Eimreiðina aldamótaárið 1900: „Til þess
að geta unnið að gagni að hverju sem er, verða menn að hala nýti-
leg verkfæri, og fyrsta stigið er því að útvega sér þau, ef allt á ekki
að lenda í eintómum handaskolum . . . Og nokkru líku er að gegna
tneð stjórnarfarið. Það er verkfærið, og að það sé í góðu lagi, er skil-
yrði íyrir því, að hægt sé að vinna með nokkurri verklagni og
verulega góðum árangri að öllum framfaramálum landsins.” (Eimr.
VI. bls. 236).
Oll þessi aðaláhugamál Valtýs urðu því lengi vel að víkja fyrir
öðru, sem honum var þó í raun réttri alls eigi svo hugstætt: stjórnar-
skrármálinu. Þegar 1894, árið, sem Valtýr var l'yrst kosinn á þing,
gerði liann grein fyrir skoðunum sínum í því nráli, sem voru á þá
'und, að fslendingar skyldu fá sérstakan ráðgjafa, búsettan í Kaup-
mannahöfn, væri hann íslendingur, óháður ríkisráðinu í hinum sér-
stöku málefnum íslands, gegndi ekki öðru ráðherraembætti, ætti
sæti á alþingi og bæri ábyrgð fyrir því á öllum stjórnarathölnum.
Var þetta meginefni Valtýskunnar svo nelndu.
I samráði við áhrifamenn Dana samdi Valtýr frumvarp, að mestu
samkvæmt ofangreindum atriðum, nema hvað ekkert var kveðið
a um, hvort íslandsráðgjafi skyldi eiga sæti í ríkisráði eða ekki, og
var það lagt fyrir alþingi 1897. Frumvarpinu var einkum fundið
það til foráttu, að í því var ekkert ákvæði, sem bannaði setu íslands-
ráðgjafa í ríkisráði Dana. Mætti það harðri mótspyrnu undir for-
ystu Benedikts Sveinssonar og náði ekki fram að ganga.
A þinginu 1899 konr frumvarp Valtýs aftur fram, en var eigi
öeldur sanrþykkt. Á þingi 1901 báru andstæðingar Valtýs fram
stjórnarskrárfrumvarp, er var samhljóða frumvarpi lrans unr ríkis-
t'áðssetuna. Höfðu þeir því snúizt á lrans sveif í þessu unrdeilda at-
t'tði. Meðan verið var að fjalla um frunrvarpið í efri deild, barst
Aétt um, að hægrimannastjórnin í Danmörku væri fallin, og lrefðu
vinstrimenn myndað nýtt ráðuneyti. Andstæðingar Valtýs, sem
nefndir voru Heinrastjórnarmenn, af því að þeir vildu, að ráð-