Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2014, Page 232

231
svavar hrafn svavarsson
Sifjafræði hamingjunnar
1. Grísk hamingja og guð
Hjá Forngrikkjum var sambandi manns og hamingju upphaflega háttað
á þennan veg: Grikkir tefldu fram valdi og ódauðleika guðdómsins gegn
brothættu lífi dauðlegra manna. Seifur stjórnar hlutskipti þeirra illskiljan-
lega en þó réttlátlega. Mönnum gengur best ef þeir ögra hvorki guðunum
né reita þá til reiði og auðnast að njóta velvilja þeirra og greiðasemi, sem
þó virðist duttlungum háð. Hamingja manna er aldrei undir þeim sjálfum
komin, heldur guðdómnum. Maðurinn ræður ekki sinni eigin hamingju;
hann er ekki sinnar gæfu smiður.
Við lok fimmtu aldar f.Kr. umbyltu heimspekingar þessari hugmynd
um hamingju; sú umbylting markar upphaf heimspekilegrar siðfræði.
Innra ágæti mannsins er aðskilið annars konar gæðum, ágæt skapgerð
og vit, praktísk og teóretísk skynsemi eru aðskilin ytri gæðum, og verða
innri gæðin sjálfur mælikvarði mannlegrar hamingju. Þáttur ytri gæða og
guðdómlegrar forsjónar og greiðvikni í þessari hamingju minnkar, hverf-
ur jafnvel alveg. Hamingja verður undir manninum sjálfum komin, að
minnsta kosti að mestu leyti; hver er sinnar gæfu smiður. En þessi umbylt-
ing heimspekinganna er ekki aðeins siðfræðileg, heldur einnig guðfræði-
leg, því innri gæðin, sem öllu ráða um hlutskipti manns, felast – þegar öll
kurl eru komin til grafar – í guðlegri skynsemi. Hvernig má það vera?
Hugmynd heimspekinganna er þessi: Mannverur geta líkst guði ef
þær virkja á svo hreinan hátt sem þeim er auðið vitsmuni sína, sitt skyn-
sama sjálf. Hamingjan er umfram allt vitsmunalíf hreinnar skynsemi.
Ástæða þessa er sú að guð er í þeirra augum fyrst og fremst vit eða hugur.
Heimspekingarnir skýra því í hvaða skilningi menn geta líkst guði. Þótt
hugmynd þeirra um guð sé ólík hefðbundnum hugmyndum, skýra þeir eigi
að síður möguleika mannsins á því að líkjast guði með tilvísun til grísku
Ritið 3/2014, bls. 231–253