Morgunblaðið - 23.05.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. MAÍ 1987
BJÖRGUM BERGSHUSI
eftir Sigiirð Þór
Guðjónsson
Bergshús er á Skólavörðustíg 10.
Það er eitthvert þekktasta hús
Reykjavíkur síðan Þórbergur Þórð-
arson gerði það ódauðlegt í bókum
sínum. Hann bjó þar árin 1909 til
1913, uppi á lofti í vesturenda í
herbergi er kallað var Baðstofan.
Má enn sjá af götunni hvar búið
er að byrgja glugga þeirrar vistar-
veru. Húsinu og íbúum þess hefur
Þórbergur lýst í Ofvitanum.
Upphaf byggðar á
Skólavörðustíg
Elsta byggð við Skólavörðustíg
voru nokkur býli er risu um miðja
síðustu öld. Þórukot, sem einnig var
nefnt Miðbýliskot, var þar sem nú
er Skólavörðustígur 4. Á homi
Skólavörðustígs og Bergstaða-
strætis norðanmegin voru Litlu-
Bergstaðir. En Litla-Holt var á
Skólavörðustíg 17—19. Og Efra-
Holt var þar sem nú eru húsin nr.
1 og 3 við Týsgötu. Þessi býli eru
að sjálfsögðu löngu horfin. Skóla-
vörðustígurinn tók að myndast upp
úr 1868 eftir að Skólavarðan var
endurhlaðin. Elstu timburhúsin við
götuna eru þó ívið eldri. Fyrsta
húsið gerði Torfi Steingrímsson
prentari árið 1861. Það er nr. 8 og
stendur það enn, að vísu hækkað
og breytt. Næsta hús við stíginn
er einnig enn við lýði í mikiðþreyttri
mynd. Það byggði Alexíus Ámason
lögregluþjónn árið 1864. Og er
þetta Bergshús. Það er því næst
elsta húsið við Skólavörðustíg. Þessi
tvö hús munu reyndar elstu hús
Reykjavíkur austan við kvosina er
enn standa, ásamt húsinu Lauga-
vegi 1 sem er þó elst þeirra, frá
1848. Árið 1885 byggði Torfi prent-
ari húsið nr. 6 við Skólavörðustíg
er var rifíð fyrir skömmu og kom
þá nýtt hús á lóðina. Þessi hús, nr.
6—10, vom í rauninni áþekk elstu
húsunum við Aðalstræti, hæð og
ris án kjallara, en þó hefur nr. 8
verið hækkað um eina hæð. Og þó
búið sé að breyta húsunum mikið
sést grunnform þeirra enn. Ef þau
hefðu verið færð í eldra horf hefðu
þau myndað einstæða götumynd
og sýnt dæmi um húsagerð er áður
var algeng. Það hefði gefíð Skóla-
vörðustígnum hlýlegt og vingjam-
!egt yfírbragð sem ekki veitir af í
bessari saggasælu borg. Þessi húsa-
röð iengist svo steinhúsinu nr. 4
sem á að standa samkvæmt skipu-
iagi.
Auðvitað átti að varðveita öll
þessi nús. Aldur beirra einn er full-
gild ástæða. Það er ekki á hveiju
strái í borginni, jafnvel ekki í kvos-
inni, þar sem saman standa allt að
130 ára gömul hús. Gildi þeirra
fyrir umhverfíð er ótvírætt og um
byggðasögulegt gildi þeirra verður
ekki deilt. Jafnvel enn í dag hefur
þessi hluti Skólavörðustígs sterk
tengsl við upphaf byggðar á þessum
slóðum. Tvö elstu húsin standa þó
enn. Það er þó hugmyndin að þau
víki. Og þegar búið verður að má
út alla húsaröðina númer 6—10
verður samhengið við frumbyggð-
ina rofíð að fullu og öllu. Mætti
slíkt teljast stór „slys“ og ótrúlegt
tilfinningaleysi fyrir sögu og
lífsbaráttu forfeðranna. Kannski
verður hægt að bjarga þessum
tveimur húsum á reitnum sem eftir
eru, þó hið þriðja sé að eilífu glatað
og heildarmyndinni þar með raskað.
En þó gerð hafí verið ein mistök
er ekki þar með sagt að bæta þurfí
gráu ofan á svart með því að gera
þau fleiri. Full ástæða er því til að
hugsa sinn gang. Það eru víðar
merkileg hús en í kvosinni og þau
mega ekki gleymast vegna skiljan-
legs áhuga fólks á henni.
Brot úr sögn Bergshúss
Ég vil að sinni beina athyglinni
að Bergshúsi. Saga þess er hin
merkasta og koma fleiri við hana
en Þórbergur. Alexíus Árnason, er
reisti það af grunni og bjó þar á
efri árum sínum, var talinn slyng-
asti lögregluþjónn bæjarins um sína
daga og „mjög laginn á að veiða
upp úr þjófum". Eiríkur frá Brún-
um, einhver sérstæðasti maður
sinnar tíðar og fyrirmynd Halldórs
Laxness að Steinari undir Steina-
hlíðum í Paradísarheimt, lét eftir
sig minningar í Baðstofunni. í hús-
inu átti Jóhann Gunnar Sigurðsson
skáld þak yfír höfuðið um hríð áður
en hann lauk sinni skömmu ævi.
Þar lifði Björn Jónsson síðar ráð-
herra á námsárum sínum. Þangað
kom oft í heimsókn brennandi í
andanum, Þorbjörg Sveinsdóttir
yfírsetukona, föðursystir Einars
Benediktssonar og fágætasti kven-
skörungur þeirra tíma. Hún bjó í
Tobbukoti ofar við stíginn. Og í
Bergshúsi var skáldið frændi henn-
ar tíður gestur um nokkurt skeið.
Loks má ekki gleyma þeim vandaða
manni Bergi Þorleifssyni söðlasmið,
sem húsið er kennt við og var þar
áratugi með fjölskyldu sinni og
síðar lifði dóttir hans lengi í hús-
inu. En núverandi eigandi átti þar
heima framundir 1960 er húsinu
var breytt í verslun. Þá voru milli-
veggir teknir á neðri hæð og stórir
verslunargluggar settir á norðurhlið
og húsið forskalað. Það er nú í
mikilli niðurníðslu og ekki bætir
skúradraslið í kring úr skák.
Það sem hér hefur verið sagt um
gamla byggð á Skólavörðustíg og
íbúa Bergshúss er m.a. tekið úr
óprentaðri skýrslu Árbæjarsafns —
Þingholt 1983 -, munnlegum upp-
lýsingum starfsfólks á safninu og
að sjálfsögðu úr Ofvitanum. En
greinarhöfundur ber ábyrgð á hugs-
anlegum villum.
Dæmi um byltingar
tímans
Þórbergur kom til Reykjavíkur
úr Suðursveit vorið 1906. Og nú
er vert að staldra ofurlítið við.
Hvemig var umhorfs hér um slóðir
á þessu herrans ári 1906? Þá voru
íbúar bæjarins tíu þúsund Byggðin
var í miðbæjarlægðinni, Gijótaþorpi
og Skuggahverfí, teygðist upp í
Þingholtin, upp Laugaveg og niður
Hverfísgötu. Hlemmur var fyrir
utan bæinn. Einnig var byggð á
Vesturgötu og fyrir neðan hana,
kringum Bræðraborgarstíg og
Framnesveg, á Bráðræðisholti og í
Sauðagerði og Kaplaskjóli. Húsin
voru iangflest timburhús og sum
reyndar stórglæsileg, en einnig voru
allmargir steinbæir og nokkur hlað-
in steinhús, en steinsteypuhús voru
afar fá. Hins vegar þekktust torf-
bæir svo að segja í miðjum bænum,
t.d. í Garðastræti. Ðaglegt líf fólks
var æði ólíkt því er við eigum að
venjast. Það skorti öll þægindi nú-
tímans. Það var ekkert rennandi
vatn en brunnar og vatnsberar.
Ekkert rafmagn-lýsti skammdegið
og heldur ekki gas, en nokkrar olíu-
luktir köstuðu draugalegri skímu
um strætin. Allar götur voru ómal-
bikaðar. Bílar voru auðvitað engir.
Hestvagnar voru dálítið farnir að
ryðja sér til rúms. Á gönguferðum
gátu menn allt eins átt von á að
mæta fleirum spásserandi á fjórum
fótum en á tveimur. Lækurinn rann
ofanjarðar til sjávar og voru á hon-
um sjö brýr. Höfn var engin en
nokkrar bryggjur í fjörunni. Strand-
lengjan var næstum alveg náttúr-
leg. Þjóðmálaumræðan var allt
önnur. ísland var ekki frjálst og
fullvalda ríki. Heimastjómin var
tveggja ára og síðasti landshöfðing-
inn bjó eins og ekkert væri í húsi
sínu á Skálholtsstíg. Sjálfstæðis-
baráttan átti hug þjóðarinnar og
stjómmálahreyfíngar nútímans
voru ekki komnar til sögunar.
Skemmtana- og félagslíf var æði
fáskrúðugt eftir okkar hætti. Dag-
blöð vom engin og það var ekkert
bíó. Hvað þá aðrir fjölmiðlar sem
nú ríkja yfír hugsun okkar. Æðri
menntun var ábótavant; vísindalíf
mátti heita ekkert og enginn há-
Sigurður Þór Guðjónsson
„Og nú langar mig til
að koma eftirfarandi
hugmynd á framfæri:
Reykjavíkurborg ætti
að sjá sinn sóma og
kaupa þessa lóð, jafnvel
dýrum dómum, og losa
þar með eigandann við
allar áhyggjur. Gerum
síðan Bergshús að
minjasafni um rithöf-
undinn Þórberg Þórð-
arson.“
skóli, en nokkrir embættismanna-
skólar. Menningin var einhæf í
okkar skilningi. Leiklist var dálítið
stunduð, myndlistin var að fæðast
og tónlistariðkun á bernskuskeiði.
En þjóðskáld nítjándu aldar voru
enn á lífí. Benedikt Gröndaí sat í
sæmd sinni á Vesturgötu 16b sem
enn stendur fyrir einhveija glettni
forlaganna. Steingrímur Thor-
steinsson, sem trúði á hjarðljóða-
rómantík, átti heima í litlu húsi þar
sem nú er Landsíminn við Austur-
völl. En norður á Akureyri bjó séra
Matthías. Af yngri skáldum var
Þorsteinn Erlingsson, sem kvað
Fyrr var oft í koti kátt, sestur að
í höfuðstaðnum.
Einar H. Kvaran hafði reist sér
hús í Sauðagerði og fór skömmu
síðar að skrifa fyrstu eiginlegu
Reykjavíkursögurnar, jafnframt því
sem hann kom á stjórnmálasam-
bandi við annan heim sem enn er
víst ekki búið að slíta. Jón Trausti
var að ljúka við Höllu sem sló glæsi-
'ega í gegn og varð vinsælasta
sápuópera þeirra tíma. Einar Ben.
sendi frá sér aðra Ijóðabók sína,
Hafblik. Þórbergur var sautján ára
ofviti að koma á mölina í fyrsta
sinn þar sem hann ól síðan allan
sinn langa aldur. Og nóbelskáldið
var íjögurra ára óviti í föðurhúsum.
En „Brekkukotið" var á sínum stað
í hallanum fyrir ofan ráðherrabú-
staðinn sem nú er. Og mildi hins
eilífa taós streymdi Um hið kyrrláta
og fábreytta bæjarlíf. Einangrun
landsins var ekki rofín fyrr en árið
1905 er loftskeytin komu til sög-
unnar, en þó einkum haustið 1906
er síminn var tekinn í notkun. ís-
land var kyrrstætt bændafélag og
búnaðarhættir höfðu lítið breyst
öldum saman. En nú fór vélamenn-
ingin að ryðja sér til rúms. Útgerð
togara var að heíjast og olli bylt-
ingu. Það var fyrst og fremst hún
er lagði grundvöll að vexti og við-
gangi borgarinnar næstu áratugi.
Verkalýðsstétt var að fæðast og
þetta ár, 1906, var verkalýðsfélagið
Dagsbrún stofnað. Þetta var í raun-
inni allt annað Island en við
þekkjum, Annar heimur, önnur öld.
Erlendis stóð veldi Breta sem
hæst. Keisaradæmið Austurríki —
Ungveijaland var í góðu gengi. í
Rússlandi þrumaði zarinn og þar
var Tolstoj að gerast heilagur mað-
ur, en Tjekov að skrifa meistara-
verk sín. Nær öll Asía og Afríka
voru nýlendur Evrópubúa. Allt önn-
ur heimsmynd var ríkjandi. En um
þessar mundir setti Einstein fram
afstæðiskenninguna er umbylti
skilningi á eðli alheimsins. Kenning-
ar Freuds voru svo nýjar af nálinni,
að þær voru ekki farnar að móta
skoðanir um mannlegt sálarlíf, sem
þær gjörbreyttu á næstu árum.
Mörg helstu skáld viktóríutímans
voru upp á sitt besta en Thomas
Mann bytjaður að útskýra hnignun
borgarstéttarinnar í Evópu. Þetta
var síðasta árið sem Cézanne lifði
og Picasso og Braque undurbjuggu
byltingu í myndlist. Síðasti stóri
fulltrúi n ítjándu aldarinnar í tón-
list, Richard Strauss, naut hátindar
frægðarinnar, meðan Mahler stóð
á þröskuldi nýrrar aldar sem Arn-
old Schönberg var um það bil að
stíga yfír, inn í veröld tuttugustu
aldarinnar. Þessum „síðustu dögum
hinna rósömu tíma“ hefur Þórberg-
ur lýst betur en flestir aðrir á
íslensku, en í erlendum bókmennt-
um má t.d. benda á Veröld sem var
eftir Stefan Zweig sem margir
þekkja.
Það fer þannig ekki á milli mála
að þegar Þórbergur flutti til
Reykjavíkur árið 1906 stóð hann á
mörkum tveggja heima. Annars
vegar var hið þúsund ára Island og
nítjándu aldar Evrópa, en hins veg-
ar glundroði okkar aldar með
byltingum sínum, styijöldum og
tækniundrum. Þegar Þórbergur lést
háaldraður árið 1974, sem var eig-
inlega í gær, var kjarnorkuöldin
orðin úrelt, en upp var runnin geim-
öld og tölvuöld og öld hnattrænna
fjölmiðla. Má því með sanni segja
að Þórbergur hafi lifað tímana
tvenna. Og ekki aðeins hann heldur
allir jafnaldrar hans sem einstaka
eru jafnvel enn á lífí. Þess vegna
er ekki að furða þó mörgum reyn-
ist erfítt að greina samhengi fortíð-
ar og nútíðar í þessu stríða róti.
Samhengi sögu og
menningar
En hvað tengir þetta saman, hið
gamla og nýja? Það eru menningar-
verðmæmti þjóðanna. Þau verk sem
kynslóðimar skilja eftir sig í bók-
menntum, myndlist, tónlist og
byggingalist. Fyrst og fremst göm-
ul hús. Fólk er ekki alltaf að lesa
bækur, skoða myndir eða hlusta á
tónlist. Nútíminn er ráðríkur um
tíma og athygli. En húsin höfum
við fyrir augunum hveija stund,
blátt áfram af því að þau eru þama
á sínum stað í alfaraleið. Það eru
gömul hús, gömul hús eins og
Bergshús, er binda nútíð við fortíð
og munu tengja framtíð við nútíð.
Ef þau fá að standa. Gamalt hús á
enn tækifæri þó bað sé illa í'arið. 1
dag verður það rífið cg á morgun
á það enga von. Þá er öllu lokið.
Eins og dauðir verða ekki vaktir til
lífsins verður fallið hús ekki endur-
byggt. Það tekur aðeins fáein
andartök með nútímatækni að eyða
gömlu húsi. Á nokkmm augnablik-
um er hægt að þurrka út mannvirki
er bera svipmót og blæ horfinnar
menningar; feykja burtu minnis-
vörðum mannlegrar viðleitni sem
reistir vom með ára, áratuga eða
jafnvel aldalöngu striti genginna
kynslóða.
Samkvæmt skipulagstillögum
eiga öll húsin nr. 6—10 við Skóla-
vörðustíg að hverfa. I þeirra stað
koma steinhús; tveggja hæða sem
þegar er risið á nr. 6, en þriggja
hæða og er efsta hæðin inndregin
á nr. 8 og 10. En í portinu bak við
Bergshús á að leynast svolítið fmm-
legt og skemmtilegt. Og hvað skyldi
það nú vera? Menningarhöll? Æsku-
lýðsheimili? Þjónustuíbúðir fyrir
aldraða öryrkja? Hvað nema
tveggja hæða bílageymslur, úti
jafnt sem inni. Reykjavík er að
kafna í bílum. Það er eins og mið-
bærinn skríði allur út í lús. Með
þessum virðulega hætti á Bergshús,
þetta „hús örlaganna", og önnur
hús frá tíð elstu byggðar við Skóla-
vörðustíg að ljúka hart nær 130
ára sögu sinni í þessu landi heims-
bókmenntanna.
Skiptir þá nokkm máli að tjúfa
samhengið við gamla daga? Emm
við ekki nútímafólk? Það veltur á
því hvað þjóðin vill vera í framtíð-
inni. Smáþjóð eins og íslendingar,
sem á eigin tungu og í einangmn
aldanna hefur skapað sérstaka
menningu, gettir ekki gert sér von-
ir um að gæta hennar á tímum
breytinga og alþjóðlegra fjölmiðla
þar sem tunga og menning heims-
velda ræður lofum og lögum, ef hún
missir sambandið við sögu sína og
menningararfleifð. Ekkert virðist
eins auðvelt og að afneita fortíðinni
og uppmna sínum. En eftir verður
tóm í sálinni sem ekki verður fyllt
og elur af sér firringu og rótleysi.
Og þjóð sem verður rótlaus í eigin
landi mun líða undir lok eða í það
minnsta verða einhver allt önnur
þjóð, kannski villiþjóð. Vilja menn
það?
Frelsi er merkingarlaust hugtak
nema það feli í sér val milli kosta.
Við getum látið fjölmiðlafárið og
alheims fífisku þurrka okkur út.
Það tekur enga stund og er ókeyp-
is. En svo er hinn valkosturinn, að
vísu nokkuð gamaldags og íjárfrek-
ur. Það er að efla þroska og
menningu þjóðarinnar fram í rauð-
an kjamorkudauðann, með því m.a.
að treysta undirstöður hennar og
varðveita þær ótvíræðu menningar-
minjar sem til em í landinu frá
fyrri tíð. Og má segja að sá eigi
kvölina sem á völina.
Varðveitum Bergshús
Ég vil því biðja Bergshúsi griða.
Það er að mínum dómi mikilvægt
frá sjónarmiði bókmenntasögu,
byggðasögu, persónusögu og al-
mennrar menningarsögu. Ég hef
meira að segja ákveðnar tillögur
um hlutverk þess í framtíðinni.
Flestir halda að baðstofan fræga
sé löngu horfin eins og herbergi á
neðri hæð. Svo er þó ekki. Baðstof-
an er óbreytt. Reyndar virðist
fremur lítið hafa verið hróflað við
öllu loftinu. Og nú langar mig til
að koma eftirfarandi hugmynd á
framfæri: Reykjavíkurborg ætti að
sjá sinn sóma og kaupa þessa lóð,
jafnvel dýmm dómum, og losa þar
með eigandann við allar áhyggjur.
Gemm síðan Bergshús að minja-
safni um manninn og rithöfundinn
Þórberg Þórðarson. Að sjálfsögðu
yrði að koma húsinu í eldra horf
að utan og á loftinu, en neðri hæð-
ina mætti innrétta með þarfír slíks
safns fyrir augum. Síðan yrði að
tryggja dálitla fjárveitingu til að
kosta starfsemi þess; bara ofurlitla,
svo sem eins og andvirði einnar
söngvakeppni árlega. Þetta er ekki
spurning um peninga heldur vilja.
Slíkt safn við fjölfarið stræti yrði
áreiðanlega vinsælt meðal borg-
arbúa og ferðamanna. Á Akureyri
em þijú minjahús um skáld er þar
hafa búið: Sigurhæðir Matthíasar,
Nonnahús og Ðavíðshús. í höfuð-
borginni þar sem lifað hafa og
starfað fleiri r.káld og rithöfundar
en á nokkmm öðmm stað 4 landinu,
er ekki eitt einasta nús varðveitt í
virðingaskyni við þesssa menn, sem
á tyllidögum em þó sagðir aðal-
mennirnir. Er Reykjavík fátækara
menningarsetur en Akureyri? Á hún
skáldum sínum minna að þakka?
Kom ekki Þórbergur með nútímann
inn í íslenskar bókmenntir? Hefur
nokkur lýst Reykjavík jafn
skemmtilega?
Áskorun af astralplaninu
Hugsum okkur nú að svo hörmu-
lega takist til að Bergshús verði
rifíð. Áður en varir er komið árið
2050. Þá verða þeir er stóðu yfir
rústum þess komnir undir græna
torfu og saknar þeirra enginn. En
þær kynslóðir er þá verða á dögum
munu halda áfram að lesa íslenskan
aðal, Ofvitann og aðrar bækur Þór-
bergs. Og þær munu aldrei fyrir-
gefa þá skammsýni og heimsku að
þetta sögufræga hús skuli ekki vera
til. En nú á dögum Bylgju og Borg-
araflokks jaðrar það sennilega við
æmmissi að láta sér detta í hug
að húsi eins og Bergshúsi eigi ekki
að farga. Enda ætlaði ég að þegja
þunnu hljóði því mér er annt um
mannorð mitt. Þá gripu máttarvöld-
in í taumana.