Morgunblaðið - 23.05.1987, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. MAÍ 1987
AF INNLENDUM
VETTVANGI
eftir STEFÁN FRIÐBJARNARSON
Ellefu þúsund fluttu lögheimili 1985:
NÁM, ATVINNA
OG BÚSETA
MYND 3:
NÝ STÖRF HJÁ RÍKINU 1974-84
3.000
Árs-
verk
2.500
2.000
1.500
1.000
500- - iHHHHlH
liiil Landsbyggðin
Ei Höfuðborgarsvæðið
Mennta-
stofnanir
Heimild: HAGSTOFA iSLANDS og BYGGÐASTOFNUN
Heilbrigðis- Stjórnsýsla
þjónusta ríkisins
E
Aðrar
greinar
MYND 4:
BÚFERLAFLUTNINGAR INNANLANDS
Nettóflutnmgar sem hlutfall al íbúafjölda landsbyggðarinnar 1971-85
Heimild: HAGSTOFA ISLANDS.
Mun hærra hlutfall ungs fólks,
16 - 25 ára, stundar nám á höfuð-
borgarsvæðinu en í strjálbýli.
Þannig stundar 65% 18 ára Reyk-
víkinga nám á sama tíma (haustið
1985) og 33% Vestfírðinga. Mörkin
á milli Reykjavíkur og strjálbýlis eru
svo skörp, að þessu leyti, að aðeins
43,5% 18 ára Reyknesinga, utan
höfuðborgarsvæðis, stundar fram-
haldsnám á þessum tilgreinda tíma,
en 63,1% Reyknesinga í nágrenni
Reykjavíkur, þ.e.á höfuðborgar-
svæðinu.
Mismuandi námssókn eftir búsetu
skarast við annann veruleika stijál-
býlis, svo sem fábreyttni í atvinn-
ulífí, smáan hlut í nýjum störfum
samfélagsins og fólksflótta til höf-
uðborgarsvæðisins.
Mismunandi
námssókn
Námssókn ungs fólks í Reykjavík
og nágrannabæjum, sem heyra til
Reylqaneslqördæmi, er mjög svipuð.
Hlutfall ungra Reykvíkinga, sem
nám stunda á þessu aldursskeiði (16
- 25 ára), er að vísu lítið eitt hærra
en Reyknesinga á höfuðborgar-
svæðinu í flestum tilgreindum
árgöngum (en ekki öllum), en mun-
ur er lítiil, vex ekki að ráði fyrr en
upp úr 22 ára aldrí.
Þannig eru 46,9% tvítugra Reyk-
víkinga við nám haustið 1985,
44,5% Reyknesinga innan höfuð-
borgarsvæðis, 30,0% Reyknesinga
utan höfuðborgarsvæðis, 26,5%
Vestflrðinga og 25,3% Austfírðinga,
svo að dæmi séu tekin.
í flóknu samfélagi líðandi stundar
er persónubundið nám veigamikill
hluti mannréttinda, auk þess sem
alhliða þekking og einhverskonar
sérhæfing til starfs teljast nánast
til óhjákvæmilegra vopna í lífsbar-
áttu hvers einstaklings.
Fjárfesting í hverskonar menntun
þjóðfélagsþegnanna kemur og heild-
inni til góða þegar grannt er gáð.
Á líðandi stundu og í næstu framtíð
munu lífskjör þjóða ekki sízt ráðast
af almennri og sérhæfðri menntun
og þekkingu. Það er því ekki út í
hött að velta fyrir sér ástæðum
mismunandi námssóknar eftir bú-
setu í landinu.
Hvað veldur mismun-
andi ásókn í nám?
Hvað veldur mismunandi náms-
sókn eftir búsetu? Ástæður hafa
ekki verið kannaðar ofan í kjölinn,
sem væri þó verðugt verkefiii hæfs
rannsóknaraðila. Veitum samt fyrir
okkur fáeinum líklegum skýringum:
* Nám sem sækja þarf í annan
landshluta er mun kostnaðarsamara
en það sem stunda má úr foreldra-
húsum.
* Atvinnulíf í byggðarlögum, þar
sem frumframleiðsla er ráðandi
(sjávarútvegur/landbúnaður), höfð-
ar fyrr til ungs fólks; sækir fastar
í vinnuafl þess, jafnvel mjög ungs,
en þjónustugreinar þéttbýlis. Mis-
munandi námssókn Reyknesinga,
eftir atvinnugrundvelli byggðar-
laga, segir sína sögu hér um.
* Foreldrar með ungmenni á
framhaldsskólaaldri (menntaskóli/
háskóli) flytja gjaman með eða á
eftir bömum sínum úr strjálbýli til
höfuðborgarsvæðis. Þetta segir að
einhveiju marki til sín í mælingu
námssóknar á höfuðborgarsvæðinu.
Þrjú af hveijum
fjórum nýjum
störfum í Reylgavík
og Reykjanesi
Flytja á námið til
fólksins, segir
menntamálaráðherra
* Langskólagengnir stijálbýlis-
menn eiga takmarkaða atvinnu-
möguleika í heimahögum.
* Almennt viðhorf til sérhæfðrar
menntunar, sem áhrif hefur á náms-
val ungmenna, kann að vera
mismunandi eftir byggðarlögum.
Þegar þetta fléttast í samvirk
áhrif verður niðurstaðan: mismun-
andi námssókn. Ástæðan rekur
rætur í ýmsar áttir.
Þjóð á faraldsfæti!
Umfjöllunarefnið, mismunandi
aðsókn að framhaldsnámi, skarast
MYND 2:
Hvar urðu ný störf til
á árunum 1981-84?
LANDSBYGGÐIN
HÖFUÐBORGARSVÆÐIÐ
Heimild: VINNUMARKAÐURINN. 1984.
við annann vanda stijálbýlis;
þjóðlífs-, atvinnulífs- og búsetuþró-
un, sem hefur verið stijálbýli í óhag.
Lítum fyrst til búsetuþróunar.
íslendingar virðast nýjungagjam-
ir. Þeir hafa sezt að í flestum
heimshomum. Þeir hafa og verið
iðnir við búferlaflutninga heimafyr-
ir. Dæmi: Árið 1985 fluttu á tólfta
þúsund manns lögheimili milli sveit-
arfélaga hér á landi: 5,300 manns
frá höfuðlxirgarsvæðinu, 6,400 til
þess. Á árabilinu 1981-1985 hafa
þessir búferlaflutningar verið höfuð-
borgarsvæðinu „í hag“ um 4,300
einstaklinga. Þetta samsvarar íbúa-
tölu tveggja til þriggja kauptúna
eða lítilla kaupstaða.
Eins og sjá má á meðfylgjandi
tölfu hafa 65% nýrra starfa
1981-1984 orðið til á höfuðborgar-
svæðinu og 10% á Suðumesjum.
Aðeins fjórðungur nýrra starfa á
þessu árabili skiptist milli Suður-
lands, Vesturlands, Vestflaróa,
Norðurlands og Austurlands. Hlut-
deild landsbyggðar í nýjum störfum
frá 1980 hefur hvergi nærri nægt
til að stuðla að jafnvægi í byggða-
þróun.
Á árabilinu 1974-1984 fjölgaði
ríkisstarfsmönnum um 8,000. Ars-
verk hjá ríkinu vóra 22,600 1984.
Fjölgun ríkisstarfsmanna var lang
örast í heilbrigðiskerfinu. Tvö af
hveijum þremur nýjum heilbrigðis-
störfum féllu til á höfuðborgarsvæð-
inu. Kennuram fjölgaði og veralega
á þessum árum. 60% nýrra starfa
á þeim vettvangi komu í hlut Stór-
Reykjavíkursvæðisins. í stjómsýslu
ríkisins var hinsvegar meira jafti-
ræði milli landssvæða.
Gjörbreyttir þjóðlífs- og atvinnu-
hættir, ekki sízt vöxtur þjónustu-
greina, sem setja svip á „upplýs-
ingaþjóðfélag" líðandi stundar og
næstu framtíðar, valda miklu um
búseturöskun í landinu. Lands-
byggðin á í vök að veijast. Bregðast
verður við með markvissum og
skipulegum hætti. Það að vopnast
menntun og þekkingu á þeim svið-
um, er móta framtíðina, er megin-
skrefið til að breyta vöm í sókn.
Raddir að vestan
og norðan
Pétur Bjamason, fræðslustjóri á
ísafirði, sagði höfundi þessa pistils,
að framhaldsnám í stijálbýlum
lapdshlutum væri ýmsum erfiðleik-
um bundið. Almennt framhaldsnám
væri t.d. hvergi að fá í Vestfírðinga-
fjórðungi nema á Isafirði. Aðgangur
að öldungadeild við menntskólann
þar væri takmarkaður að því leyti,
að nemendur yrðu að taka allt náms-
efni, sem þar væri kennt, ef þeir
hyggðu á nám. Iðnskóli væri á Pat-
reksfirði, sem búið hafi lengi við
fjársvelti, en hafi engu að síður út-
skrifað nær alla starfandi iðnaðar-
menn á Vestfjörðum.
Fræðslustjórinn sagði að lög um
jöfnun námskostnaðar hafi verið
stórt spor til réttrar áttar, þá sett
vóra, en betur þurfi að gera ef duga
eigi. „Utgerð" einstaklings í fram-
haldsnámi, íjarri heimasveit, kosti
hið minnsta eitt hundrað þúsund
krónur vetrarlangt, oft meira, en
Jöfnunarframlag“ hafi verið frá 10
- 17 þúsund krónur.
Pétur taldi lausnina helzt þá, „ef
kennaramál leystust", að byggja
upp framhaldsnám fram að háskóla-
stigi á heimaslóðum, og nefndi
héraðsskólana í því sambandi. Efni-
viðurinn væri til staðar vestra,
nálægt 200 nemendur í hveijum
„árgangi". Merk tilraun yrði gerð
með tveggja ára framhaldsnám við
Núpsskóla á komandi vetri og leitað
yrði stuðnings vestfirzkra sveitarfé-
laga við það framtak. Þessi mál
verða til umræðu á fundi fræðslu-
ráðs Vestfjarða nú um helgina og
væntanlega á fjórðungsþingi Vest-
firðinga í haust.
Áskell Einarsson, framkvæmda-
stjóri Fjórðungssambands Norð-
lendinga, sagði mismunandi
námssókn eftir búsetu, sem og
„heimtur“ fólks, sem farið hafi úr
héraði í langskólanám, á heimaslóð-
ir („samanber hafbeit"), ofarlega í
huga landsbyggðarfólks. Áskell
sagði rætt um tvær leiðir: bætta
aðstöðu til framhaldsnáms í einstök-
um landshlutum sem og hitt að
hækka styrk til jöfnunar á náms-
kostnaði, sem væri langt frá
raunkostnaði, þann veg að hann
yrði virkt stjómtæki til að auka
námssókn. Það er fullt eins athug-
andi, sagði Áskell, að gera styrki
til jöfnunar náms mikilvirkari, svo
nemendur eigi þess kost að fara í
beztu skólana strax og þurfí ekki
að skipta um skóla í miðju fram-
haldsnámi. Gæði skóla og kennslu
skiptir nemendur miklu, einnig hvað
varðar ,jafnrétti til náms“.
Áskell sagði aðstöðu stúlkna í
stijálbýli, sem hyggðu á nám utan
heimasveitar, til tekjuöflunar lakari
en pilta. Hann tók og dæmi af heim-
ili í byggðarlagi, hvar framhalds-
nám er ekki til staðar, með tvo,
jafnvel þijá unglinga á framhalds-
skólaaldri. Þessir unglingar stæðu
mun verr að vígi, hvað framhalds-
nám áhrærir, en þeir sem hefðu
skólann handan götunnar. Réttur-
inn til náms væri ekki hinn sami
hjá öllum.
„Jafnrétti til náms
undirstöðuatriði"
Sverrir Hermannsson, mennta-
málaráðherra, sagði efnislega þegar
þetta mál var borið undir hann:
Jafnrétti til náms er undirstöðu-
atriði. Ég dreg mjög í efa að við
getum með styrkjakerfi einu saman
tryggt jafnstöðu til náms sem verð-
ugt væri. Það er höfuðatriði að
flytja námið út & landsbyggðina .
Það er undirstöðuatriði. Þessvegna
sæki ég framhaldsmenntun á Akur-
eyri eins fast og ég geri. Þeir sem
fylgja fram byggðastefnu með
mestum árangri með öðram þjóðum,
en byggðaröskun segir víða til sín,
segja áhrifaríkustu leiðina að flytja
námið, þ.e. kennslu í.þeim fræðum
sem mestu skipta í samtíð og
framtíð, út á landsbyggðina, til
fólksins. Þetta er meginmálið í öllum
landshlutum, öllum byggðarlögum,
sem undir geta risið.
(Heimildir: Hagtíðindi, Skýrsla
byggðanefndar þingflokkanna
o.fl.)
VESTFIRÐIR NORÐURLAND VESTRA NORÐURLANDEYSTRA
Frávik frá landsmeðaltali Frávik frá landsmeðaltali Frávik frá landsmeöaltali
9.41 |Z‘; -7.0 r 3ára ^ i ara

|-j tu -6.2Í jáfa

LiM i.T.< -6.3| iz; "Ö'UI lara
VESTURLAND
Frávik frá landsmeðaltali
-5'4f .r/ia'ra
—i,e|
-7.8—1;
SKÓLA-
SÓKN
EFTIR
BÚSETU
HAUSTIÐ
1985
REYKJAVIK
Frávik frá landsmeðaltali
16
ára
20
ára
24 r
araL
REYKJANES (Hofuðborgarsvæðið)
Frávik frá landsmeðaltali
'6| J+4,9
áraL
20 r
áraL
24
ára!
□+2,8
REYKJANES (Án hofuðborgarsv)
Frávik frá landsmeðaltali
-9.5f .........Jám
10'9 CZZZZZZZIL11:'
138,7°/o
123,0%
% af hverjum árgangi