Morgunblaðið - 23.05.1987, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. MAÍ 1987
23
Fyrstu nemendur 1897. 1. Systir Elísabet, 2. Systir Justine, 3. Systir Ephrem, 4. Systir Clementia, 5.
Systir Thekla, 6. Ingibjörg Eiríksson, 7. Rósa Þórarinsdóttir, 8. Hansína Gunnarsdóttir, 9. Stephania
Eiríksson, 10. Friðrik Gunnarsson og séra Osterhammel.
urminningum sínum og bætir við,
„að flestir nemenda komi frá góðu
fólki. Hann er viðurkenndur af
ríkinu, og blöðin telja hann einn af
bestu skólum landsins“ (bls. 165).
Skólabragur og
kennsluhættir
Þær Hansína og Rósa, tveir af
fyrstu nemendum skólans, minnast
þess að hafa lært náttúrufræði,
mannkynssögu og landafræði, en
danska var aðalnámsgreinin. Is-
lenska var kennd í tvær stundir á
viku og einnig franska. Eitthvað
var myndast við að gefa tilsögn í
leikfimi, en sú kennsla var nokkuð
með sérstæðum hætti. Kennarinn
var séra Klemp, sem hafði komið
hingað til lands 1897, en nemand-
inn aðeins einn, Friðrik Gunnars-
son. Kennslan var einkum fólgin í
því „að kenna mér að standa beinn
og sýna mér hvemig ég átti að
bera fætuma, því að ég mun hafa
verið lotinn og nokkuð innskeifur!"
(Vikan nr. 51-52, 1941, bls. 16).
Smám saman jókst námsefnið
og í skýrslu fyrir skólaárið
1909—1910 em tilgreindar eftirfar-
andi kennslugreinar í Landakots-
skóla: lestur, skrift, réttritun,
kristinfræði, landafræði, saga, nátt-
úmfræði, ireikningur, teikning og
handavinna. Einnig munu þýska og
franska hafa verið kennslugreinar
á þessum ámm, að ógleymdri
dönsku.
Það fór mjög fyrir brjóstið á
þeim, sem litu skólann í Landakoti
hornauga, að kennsla í öðrum
greinum en móðurmáli, sögu Is-
lands og bókmenntum, fór að mestu
leyti fram á dönsku. Þórhallur
Bjarnason biskup var ekki sáttur
við að hlutur íslenskrar tungu væri
fyrir borð borinn og vakti máls á
þessu í Kirkjublaðinu 1. júní 1909.
Séra Meulenberg svaraði biskupn-
um skömmu síðar með grein í
ísafold. Þar lýsir Meulenberg þeim
kröfum, sem gerðar vom til nem-
enda um kunnáttu í íslenskum
fræðum, og virðast þær í fyllsta
samræmi við fyrirmæli fræðslulag-
anna frá 1907:
Herra biskupinn fullyrðir, að
í Landakotsskóla sé ekki kend
meiri íslenzka en danska í bama-
skóla Reykjavíkur. Eg vil því hér
skýra frá, í hverju VIII. og VII.
bekkur á að prófast 17. júní
næstkomandi, því að of langt
yrði að skýra frá prófinu í öllum
bekkjum skólans. I nefndum
bekkjum verður prófað í íslenzk-
um ritreglum í svo sem svarar
55 blaðsíðum, í sögu íslands 109
bls., í landafræði ísl. 23 bls., í
bókmenntasögu ísl. 40 bls. og
auk þess í skólaljóðum og söng.
Þegar nákvæmlega er reiknað,
verður hver af þessum bekkjum
prófaður í 227 bls., sem snerta
móðurmálið eitt, sögu landsins,
landfræði þess og bókmentir
(ísafold 12. júní 1909).
Síðar revnir Meulenberg að veija
það, að notaðar séu erlendar
kennslubækur, ber fyrir sig for-
dæmi annarra þjóða og segir þetta
vera hina hægustu aðferð til að
gefa nemendum kost á að tala út-
lend mál án fyrirhafnar.
Það var ekki fyrr en um 1930
sem nemendur í Landakotsskóla
máttu sæta því að læra margföldun-
artöfluna á íslensku. Systurnar
héldu þó áfram að tala dönsku við
nemendur sína nema systir Lioba,
en hún kom til skólans 1932. Hún
var hin eina af systrunum við skól-
ann, sem þegar í byijun lagði sig
fram um að læra íslenskt mál til
hlítar, ekki síst af börnunum, og
tókst það.
Fyrstu árin reyndi klausturfólkið
sjálft að annast þá kennslu í
íslensku, sem mælt var fyrir um í
fræðslulögum. Einkum hefur það
komið í hlut séra Meulenbergs, enda
mun hann fljótt hafa náð valdi á
málinu. En árið 1918 var ráðinn til
skólans íslenskur kennari, Guðrún
Jónsdóttir frá Skál á Síðu. Hún
starfaði síðan við skólann samfellt
til ársins 1964, lengur en nokkur
annar kennari hefur gert. íslensku-
kennsla Guðrúnar var rómuð á sinni
tíð, eins og margir nemenda hennar
hafa sjálfir vitnað um og gera jafn-
vel enn. Einn þeirra, Jökull Jakobs-
son rithöfundur, minntist kennslu
Guðrúnar með svofelldum orðum:
Það ríkti kyrrð í Landakoti og
grafarþögn meðal nemendanna
meðan Guðrún sagði okkur frá
þeim stórmennum sem henni
stóðu næst hjarta, þar voru þeir
Hrafn Sveinbjarnarson á Eyri,
Illugi bróðir Grettis, Einar
Þveræingur, Jón biskup Arason
og Árni Oddsson lögmaður, efst-
ir á blaði. Þegar Guðrún sagði
frá heyrðum við logana snarka
brennunóttina á Eyri, sáum öxi
böðulsins reidda til höggs í Skál-
holti, heyrðum einbeitta rödd
Einars Þveræings á Alþingi og
sáum jóreykinn fara óðfluga yfir
auðn og öræfi landsins þar sem
Ámi lögmaður þeysti á Brún
sínum. Okkur gafst líka kostur
á að sjá Ingimund gamla fela
spjótið sem hafði orðið honum
að íjörtjóni og forða þannig bana-
manni sínum frá dauða. Þannig
upplifðum við Islands söguna alla
innan þröngra skólaveggja
Landakotsskóla af vörum fröken
Guðrúnar (Morgunblaðið 15. júní
1966).
Eins og að líkum lætur, er skóla-
bragur í Landakoti um margt ólíkur
því, sem annars staðar þekkist. Og
munurinn var enn meiri fyrr á tíð,
þegar klausturfólk var íjölskipaðra
í kennaraliði. Svartklæddar konur
með krossmark á bijósti stýrðu þá
kennslu og töluðu dönsku eða
íslensku með framandlegum hreim.
Það gerðu einnig klerkarnir. Þeir
voru í síðum, svörtum kuflum með
talnaband um sig miðja, og stund-
um gengu þeir tímunum saman
fram og til baka eftir göngum skól-
ans eða utan dyra með opna bók í
hendi og lásu bænir sínar í hljóði.
En kaþólskri trú var ekki haldið að
nemendum.
Það er gamall siður í Landakoti
að hefja sérhvem dag með stuttri
bæn. Um aðrar trúariðkanir nem-
enda hefur ekki verið að ræða. Að
vísu voru á tímabili gerðar sérstak-
ar kröfur til kaþólskra nemenda í
skólanum og þeim uppálagt að
mæta í messu á hveijum miðviku-
dagsmorgni kl. 8, áður en kennsla
hófst. Þetta mæltist þó illa fyrir og
var lagt af um 1933.
Einhveijir kynnu að bæta því við
um trúarleg áhrif í Landakotsskóla,
að nemendur eru látnir iðka
líkamssrækt í húsi, sem einu sinni
var helgað „hjarta Jesú Krists".
Þannig vildi til, að í júlí 1929 var
vígð ný kirkja í Landakoti. Þá voru
kirkjurnar orðnar tvær, hin eldri
austar í túninu og hafði staðið þar
síðan 1897. í ágústmánuði gerðist
það, að Meulenberg, sem þá var
nýorðinn biskup, gaf íþróttafélagi
Reykavíkur kirkjuna, og var hún
flutt vestur undir prestahúsið, þar
sem hún enn stendur. Það skilyrði
fylgdi gjöfmni að börn Landakots-
skóla fengju að nota hana fyrir
leikfimissal (Tíminn 10. ágúst
1929). Síðan hafa nemendur skól-
ans allt fram á þennan dag stríplast
innan veggja þessa gamla musteris.
En áður en til þess kæmi, var kirkj-
an afhelguð.
Staða skólans í
íslensku fræðslukerfi
í Landakotsskóla hefur jafnan
verið leitast við að kenna sam-
kvæmt fræðslulögum, sem gilt hafa
hveiju sinni. Meulenberg prestur
virðist hafa gert stjómendum
fræðslumála einhveija grein fyrir
skólastarfinu fyrstu árin eftir setn-
ingu fræðslulaga 1907, en eitthvað
hefur það verið stopult og ófull-
nægjandi. Og litlar sögur fara af
því, að fræðsluyfirvöld hafi fylgst
grannt með skólastarfínu í Landa-
koti fyrr en eftir 1930. Það ár voru
samþykkt lög um kennslueftirlit,
og um líkt leyti hefjast fyrstu sam-
ræmdu prófin í bamaskólum
landsins (Gunnar M. Magnúss:
Saga alþýðufræðslunnar bls. 233).
Landakotsskóli var ekki undanskil-
inn.
Einhvern tíma vetrar
1934—1935 bámst þau boð til
Landakots, að von væri á nefnd
fræðslufulltrúa til að líta eftir skóla-
starfi og fylgjast með prófum. Þetta
vom þau Aðalbjörg Sigurðardóttir,
formaður skólanefndar bamaskól-
anna í Reykjavík, Hallgrímur
Jónsson skólastjóri, Jón Sigurðsson
kennari og Guðrún Pétursdóttir,
sem ætlaði að kynna sér hand-
menntir í skólanum. Uppi varð fótur
og fit í Landakoti, því að slíka heim-
sókn höfðu menn ekki áður fengið
þar á bæ. Að sögn Sigurveigar
Guðmundsdóttur, sem kenndi í
Landakoti á þessum ámm, var
nefndarmönnum tekið með virktum,
en þeir létu vel yfir, og fór hið besta
á með þeim og stjórnendum skól-
ans. Upp frá þessu hafa fræðslu-
yfirvöld fylgst reglulega með
skólahaldi í Landakoti.
Nemendur í Landakotsskóla vom
áður fyrr ekki einvörðungu á skóla-
skyldualdari, heldur hefur smá-
bamakennsla jafnan verið snar
þáttur í starfi skólans. Þegar skóla-
skylda var færð niður í sjö ára aldur
1936, var kennsla barna á þeim
aldri ekkert nýmæli í Landakots-
skóla. Meira að segja sýna skýrslur
frá þessum tíma, að tekið var við
sex ára börnum í skólann. Þau vom
þijú veturinn 1936—1937, en oftast
fleiri. Þannig er getið um 13 börn
innan sjö ára aldurs veturinn
1941—1942 (Árbók Reykjavíkur-
bæjar 1945, bls. 100).
Elstu nemendur skólans vom 14
ára, en þá lauk skólaskyldu barna,
ef allt var með felldu. Nokkur brögð
vom að því, að nemendur leituðu
úr Landakotsskóla, áður en þeir
lykju prófi. Séra Boots, forstöðu-
maður skólans, segir t.d. í skýrslu
sinni árið 1935, að 14 nemendur
(af 18) hafi ekki tekið fullnaðarpróf
um vorið, heldur farið í aðra skóla.
Þetta hafa einkum verið þeir nem-
endur, sem vildu þreyta inntökupróf
í menntaskólann. Það var víst altal-
að, að í nokkmm greinum stæðu
nemendur úr Landakotsskóla verr
að vígi en aðrir, ef þeir vildu freista
þess að halda áfram á menntabraut-
inni. Þar hefur mikil kennsla á
dönsku vísast verið þeim til trafala,
þó að mjög tæki að draga úr henni
um þetta leyti.
Með fræðslulögunum 1946 varð
sú breyting, að stofnað var til sér-
stakrar unglingafræðslu, sem átti
að heijast við 13 ára aldur og verða
fyrsta stig gagnfræðanáms. Skóla-
skyldan var færð upp um eitt ár,
og var nú látin ná yfir bamaskóla
og tvo fyrstu bekki gagnfræða-
skóla. I framhaldi af þessum lögum
fækkaði smám saman þeim nem-
endum sem héldu áfram námi í
Landakotsskóla eftir bamapróf, en
í staðinn var reynt að sinna enn
betur yngri bömum. Og haustið
1956 hófst kennsla sex ára bama
fyrir alvöru í sérstakri bekkjardeild.
Állar götur síðan hafa nemendur í
Landakotsskóla verið á aldrinum
6—12 ára.
Nemendur og félagslíf
Það er algengur misskilningur,
að einungis kaþólsk böm sæki nám
í Landakotsskóla. Þvert á móti hafa
þau lengstum verið í minnihluta.
Áður fyrr þótti kaþólskum foreldr-
um sjálfsagt að láta börn sín heíja
skólagöngu í Landakoti. En svo er
ekki lengur. Þá nutu kaþólsk böm
þeirra forréttinda að þurfa ekki að
greiða skólagjöld. Og það munaði
um minna á kreppuárunum fyrir
stríð, þegar skólagjöld námu „þriðj-
ungi úr vinnukonulaunum" á
mánuði. Það orð fór því af Landa-
kotsskóla, að hann væri aðallega
fyrir börn „fína fólksins“ í bænum.
Þetta breyttist eftir styijöldina með
bættum efnahag fólks og aukinni
velmegun. Nú á tímum stendur
skólinn öllum opinn, „sama hvar í
þjóðfélagsstiganum þeir standa eða
hver afstaða þeirra til trúmála er“,
eins og skólastjórinn, séra Georg,
sagði eitt sinn í viðtali (DV 14. maí
1983). Öllum bömum er veitt skóla-
vist eftir því sem umsóknir berast,
eins lengi og húsrúm leyfir.
Félagsstarf nemenda í Landa-
kotsskóla var nær óþekkt fyrr á
öldinni. Frá fjórða áratugnum eru
sagnir um, að kaþólskir unglingar,
jafnt piltar sem stúlkur, hafi stöku
sinnum skemmt nemendum skól-
ans, og eitthvað hefur vísast verið
gert til hátíðarbrigða á jólum. Á
stríðsárunum varð það árviss at-
burður, að séra Ubaghs færi með
nemendur í dagsferð á vorin, stund-
um á Þingvöll eða jafnvel allt austur
að Skógum. Einnig mun fröken
Guðrún lengi hafa staðið fyrir há-
lendisferðum með nemendum efsta
bekkjar að loknum prófum, enda
var hún mikill náttúruunnandi og
ferðagarpur.
Árið 1963 hafði systir Clementia
yngri forgöngu um, að kaþólska
kirkjan keypti jörðina Riftún í Ölf-
usi til að reka þar sumarbúðir fyrir
nemendur Landakotsskóla. Systir
Clementia var íslensk og hafði gert
sér far um að glæða félagslífið í
skólanum, t.d. með því að bjóða
nemendum til kvikmyndasýninga á
laugardögum. Á örskömmum tíma
var gripahúsum í Riftúni breytt í
mannabústaði, og þar sem áður
bauluðu kýr á básum, sváfu nem-
endur úr Landakotsskóla sumarið
eftir.
Á síðastliðnum árum hefur fé-
lagslífið enn færst í aukana, og er
nú aðallega í umsjá handavinnu-
kennarans, Margrétar Miiller, sem
hefur starfað við skólann síðan
1962. Einnig taka foreldrar nú
meiri þátt í starfi skólabama en
áður voru dæmi um. I hveijum
mánuði eru haldnar bekkjar-
skemmtanir, og þá fá nemendur að
dilla sér í dansi undir dynjandi tón-
list plötuspilara. Margt hefur
breyst, síðan systurnar í Landakoti
fylgdust vökulum augum með
hverri hreyfingu nemenda sinna.
Framtíð skólans
Stofnun Landakotsskóla á sínum
tíma var áreiðanlega engin tilviljun.
Sankti Jósefssystur hafa víðast
hvar þar sem þær starfa, helgað
sig jöfnum höndum líknarmálum
og kennslu. Kaþólskum einkaskól-
um hefur fækkað á Norðurlöndum
síðustu áratugi. Kemur þar bæði
til samkeppni við vel búna ríkis-
rekna skóla og ekki síður skortur
á klausturfólki. En hvemig skyldi
skólanum í Landakoti vegna?
í febrúar 1962 lét séra Hacking,
þáverandi skólastjóri að því liggja
í viðtali, að rekstur skólans væri
erfiður. Hann sagði húsnæðið úr
sér gengið og þarfnast viðgerðar,
en til þess nægðu skólagjöld engan
veginn. Rekstur skólans var þá í
jámum þrátt fyrir að helmingur
kennara, þrír prestar og tvær syst-
ur, fengju engin laun (Fijáls þjóð
3. febr. 1962). Engu að síður
dreymdi menn stóra drauma í
Landakoti. í Vísi 27. janúar 1965
birtist forsíðugrein, þar sem skýrt
var frá því, að skipulagsnefnd
Reykjavíkurborgar og borgarráð
hefðu samþykkt umsókn um ka-
þólskan skóla og klaustur á
Landakotsstúni. Ráðgert var að rífa
gamla skólann og reisa annan
stærri með samtals 26 kennslustof-
um. En ekki vænkaðist hagur
skólans, þótt hugað væri hátt. Um
1970 létu síðustu systurnar af störf-
um við skólann, þær Henrietta og
Clementia. Þá varð enn brýnna en
áður að ráða nýja kennara, á laun-
um, til skólans. En til þess hafði
skólinn naumast bolmagn. Því var
leitað til þáverandi menntamálaráð-
herra, Magnúsar Torfa Ólafssonar,
um aðstoð og var hún veitt árið
1972, þegar Landakotsskóli fékk í
fyrsta skipti styrk úr ríkissjóði.
Fimm ámm síðar komst skólinn á
íjárlög Reykjavíkurborgar. Rekstr-
arstyrkur ríkisins fyrir árið 1987
nemur 1.875 þús. kr., en úr borgar-
sjóði fær skólinn nú 400 þús. kr.
Landakotsskóli er sjálfsagt
hvorki betri né verri en aðrir barna-
skólar. En hann er að ýmsu leyti
sérstakur. Má þar nefna, að hann
er lítill, nemendur sjaldnast fleiri
en 150—160, og því myndast oft
náið og gott samband milli nemenda
og kennara. Sumir telja þetta ókost
og segja bömin fá falska öryggis-
kennd, sem geri þau vamarlaus,
þegar út í lífið kemur. Einnig er
haft fyrir satt, að í Landakotsskóla
ríki strangari agi en nemendur ann-
ars staðar eigi að venjast. Um gildi
agans hefur séra Georg skólastjóri
þetta að segja:
Við viljum að bömin beri virð-
ingu fyrir öðmm eins og þau eiga
að njóta virðingar. Sannleikurinn
er sá að orðið „agi“ hefur fengið
neikvæða merkingu í íslensku
máli. Agi er það að fóma ein-
hveiju fyrir markmið sem stefnt
er að. Við það er ekkert neik-
vætt (DV 6. sept. 1986).
Það em einmitt sérkenni eins og
þessi, þótt umdeild séu, sem gefa
skólanum tilvemrétt.
Höfundur er sagnfræðingur og
fyrrverandi nemandi og kennari
Landakotsskóla.