Morgunblaðið - 13.10.1987, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 13. OKTÓBER 1987
Annir heima
og heiman
Bókmenntlr
Erlendur Jónsson
ÆVIMINNINGAR Péturs Ól-
afssonar bónda á Hranastöðum
skráðar af honum sjálfum. 144
bls. Útg. Jónas Pétursson, Krist-
björg Pétursdóttir. Akureyri,
1987.
»Mér þótti á þeim árum gaman
að vera úti í stórhríðum,« segir
Pétur Ólafsson þegar hann minnist
æskuára. Ferðasögur eru margar í
Æviminningum hans. I raun fleiri
en í flestum endurminningum af
svipuðu tagi. Þó ferðir Péturs væru
flestar farnar af nauðsyn, einatt
vegna einhverra brýnna erinda,
gætir ósvikinnar ferðagleði í frá-
sögninni. Oft var teflt á tæpasta
vað í bókstaflegum skilningi. En
Pétur var jafnan farsæll ferðamað-
ur. Forsjónin hélt yfir honum
vemdarhendi. Fyrst — á unglings-
árum og yngri árum — var farið
fótgangandi eða á hestbaki. En á
efri árum Péturs var drossían kom-
in til sögunnar. Og svo líka rútan.
Pétur hóf búskap 1898. »Árferði
var ekki gott, grasspretta ákaflega
léleg . . .« Þetta voru harðindaár þó
stundum brygði til betri tíðar eins
og gengur. Og Eyjafjörðurinn er
þó enginn útkjálki, síður en svo!
En þrátt fyrir óhagstætt árferði
var vor í þjóðlífinu. Margt var að
gerast í þjóðmálunum. Og um Pétur
mátti segja eins og fyrmm var
tíðum að orði kveðið að brátt hlóð-
ust á hann ýmis störf. Olli því hvort
tveggja: áhugi hans sjálfs og tiltrú
annarra. Hiti var í stjómmálunum
og hart barist. Og ekki vom það
nein smámenni sem þama tókust á
í kosningum um aldamótin, en með-
al þeirra var t.d. Hannes Hafstein.
Færri nutu kosningaréttar en síðar
varð og allt mjög persónulegt. Sjálf-
stæðismálið var auðvitað efst á
baugi. En eigi að síður urðu fleiri
mál að deiluefni, þar með talin
fræðslumálin sem vom í deiglunni
um þessar mundir. Hvarvetna
bjarmaði fyrir dagsbrún nýrra tíma.
En tíminn leið; og árin færðust
yfir sögumann. Og allt í einu er
komið árið 1942. Þá urðu enn kosn-
ingar, og meira að segja tvennar á
sama sumrinu. Og enn var leitað
til Péturs sem nú var orðinn aldur-
hniginn. Ungir menn vom þá
komnir til áhrifa, þeirra á meðal
Bjami Benediktsson og Jóhann
Hafstein. Stjórnmálaflokkarnir
vom kirfilega lokaðir. Yfirborðið
varð að vera slétt og fellt. Því var
jafnan leitað til manna sem vom
bæði lagnir og gætnir og þar að
Pétur Ólafsson
auki kunnugir mönnum og málefn-
um til að jafna ágreining sem upp
kynni að koma. Pétur var einn
þeirra.
Jónas Pétursson segir í formála:
»Bókin á að vera hlutlaus mynd úr
lífi Islendinga, sýnir skin og skugga
og á að vera dægradvöl fróðleiks-
fúsum lesendum.« Þetta eru orð að
sönnu. En saga Péturs Ólafssonar
er engin átakasaga. Lítið er þar um
spennu. Og hvergi hefur höfundur
freistast til að færa í stílinn, öðm
nær. Frásögnin er slétt og hlutlæg.
Lífið gekk ekki áfallalaust á
heimili Péturs. Sorgin sneiddi ekki
hjá garði. En Pétur breytir ekki út
af frásagnarhætti þótt hann greini
frá slíku. Geðhrifa gætir lítt í sögu
hans. Þama er hinn agaði félags-
málamaður, vanur að tala gætilega,
bera ábyrgð á orðum sínum og
gerðum.
Þessar Æviminningar munu ekki
verða taldar í röð hinna tilþrifa-
meiri. En margt er þarna fróðlegt
um menn og málefni á fyrstu ára-
tugum aldarinnar.
Pétur lauk sögu sinni árið 1947.
Síðan em liðin nákvæmlega fjömtíu
ár. Jafnaldrar Péturs em fyrir löngu
farnir. Sjálfur lifði hann í átta ár
eftir að hann gekk frá æviminning-
unum. Spuming er hvort þessi bók
er ekki fullseint á ferð. Vafalítið
hefði hún höfðað til fleiri ef hún
hefði komið út fyrir þijátíu til fjör-
utíu ámm.
Þar sem allt er
á mörkunum
Ofgnótt spá-
mannanna
Erlendar bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
Jan Kjærstad: Det store eventyr-
et
Útg. Aschehoug 1987
TITILLINN gæti gefíð til kynna,
að hér væri á ferð „ hefðbundin"
ástarsaga, og það er ekki laust við
að kynning á bókarkápu sé misví-
sandi. En þekki lesandi fyrri bækur
Kjærstad veit hann, að hér má bú-
ast við öllu. Nema venjulegri
skáldsögu.
Það má einfalda málið og segja
þó með réttu, að bókin er stútfull
af ævintýmm, bæði í eiginlegum
og óeiginlegum skilningi. Snýst um
ástina, bara á mjög nýstárlegan
hátt. Maður kemur auga á konu
og hún er engri annarri lík. Enda
getur hann ekki á heilum sér tekið
upp frá því. Hann á ekki annarra
kosta völ en stokka upp líf sitt og
hann verður að koma sér úr þeim
heimi sem hann hefur búið um sig
í. Vegna þessara kröftugu tilfínn-
inga sem hellast yfír hann verður
hann líka að sætta sig við að flytj-
ast á dularfullan hátt milli óskiljan-
legra staða og vera samvistum við
manneskjur, sem hann skilur hvorki
haus né hala á. En hann heldur
áfram leitinni að stúlkunni. Hún
verður öðmhveiju á vegi hans og
þá við hinar kúnstugustu aðstæður.
Á leiðinni dettur hann um ævintýra-
bókina miklu, sem gæti kannski
verið lykillinn að því að vinna hana.
Áður en hann nær svo langt verður
hann að leysa gátu bókarinnar.
Þótt hann færi sig inn í bókina sjálf-
ur til að skilja hana betur er ekki
víst að hann skynji það sem til þarf.
Óhætt er að segja að þetta sé
nokkuð erfíð bók við að fást. Höf-
undur vill ekki láta við það sitja
að ýta við lesanda, hann vill bók-
staflega að hann taki þátt í koll-
steypum sem sögupersóna hans
verður að ganga í gegnum. Ágengni
Kjærstad er oft á mörkum þess að
maður geti sætt sig við hana. Það
er margt í þessari bók, sem espar
mann upp.
Jan Kjærstad er mjög umdeildur
í Noregi og víst auðvelt að skilja
að það vefst fyrir mönnum hvemig
á að skilja skrif hans. Vegna þess
að óhjákvæmilegt er annað en taka
afstöðu við lestur verka Kjærstad.
Myndmál hans er auðugt og hann
hefur það mætavel á valdi sínu.
Samt er það hið ritaða mál, sem
skiptir úrslitum að dómi höfundar.
Með rituðu máli er allt hægt. Ekki
bara segja sögu á venjulegan hátt.
Það má láta persónumar gera hvað
Jan Kjærstad
sem manni dettur í hug og maður
getur líka breytt raunveruleikanum,
landslaginu, umsnúið persónunum
eftir því hvað okkur þykir henta.
Það má út af fyrir sig breyta norsku
umhverfi líka, til dæmis skrýða það
pálmatijám og eldfjöllum og setja
fom hof og rústir niður á Karl Jó-
hanns götu.
Jan Kjærstad hefur verið lofaður
hástöfum og gagnrýndur af mikilli
hörku. Kannski hefur hann með
þessari bók tekið af tvímæli um að
hann er altjent að mínum dómi,
ákaflega fysilegur, kröfuharður og
um rítleikni hans er ekki að villast.
En sjálfsgagnrýni og sjálfsagi
mundi ekki saka.
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Michael Hamburger: A Proli-
feration og Prophets. Modem
German Literature I. Carcanet
1986.
Michael Hamburger er þekkt
skáld og þýðandi þýsks skáldskap-
ar, m.a. Celans. Hann hefur skrifað
talsvert urh þýskar bókmenntir og
um Ijóðagerð í Evrópu á 19. ogeink-
um á 20. öld.
Munurinn á hugmyndum enskra
höfunda og þýskra um hlutverk
skáldskapar var djúpstæður. Spá-
mannshlutverkið var þýskum
höfundum hugstætt, en ekki ensk-
um. Það var m.a. þess vegna, sem
verk þýskra höfunda vom minna
metin af enskum lesendum, en ann-
að efni þeirra gaf tilefni til. Þessi
spámannaárátta á sér rætur í þeim
breytingum sem urðu á síðari hluta
18. aldar, þegar andleg leiðsögn
kirkjunnar tók að dvína, fyrir m.a.
áhrif veraldlegri viðmiðana, og höf-
undar, skáld og heimspekingar tóku
að sér það hlutverk, sem kirkjan
hafði áður farið með. Hamburger
telur að þessara einkenna hafí gætt
mjög meðal Þjóðveija.
Annað kom til, sem var áhrifa-
leysi „spámannanna" í þjóðfélagi
20. aldar á Þýskalandi. Aðskilnaður
skáldanna frá því samfélagi sem
þeir lifðu í var skarpari meðal Þjóð-
veija en Englendinga. Rætumar að
þessu misræmi telur Hamburger
vera að finna í ýmsum hugmynda-
fræðum, sem leituðust við að skapa
útópískt samfélag, þúsund ára ríki,
samvirkt samfélag, þar sem allir
ágallar yrðu upphafnir og fullsæla
hvers og eins yrði tryggð.
Skáldin sköpuðu sér sinn heim,
lifðu „innra lífí“ og boðuðu það í
þröngum hópi. Stundum blandaðist
þetta pólitískum markmiðum útóp-
istanna.
Sumir höfundar töluðu og skrif-
uðu um þýskt samfélag sem
„austrænt“ og aðrar Evrópuþjóðir
sem „vestrænar“. Hans Kohn taldi
að „vestræn" samfélög einkenndust
af því, að þar væru skynsemin og
upplýsingin gild, en „austræn" sam-
félög mótuðust af and-skynsemis-
hyggju og tilfinningahyggju.
Hamburger ijallar um forsend-
umar að sérleika þýskra höfunda í
inngangi að ritinu og ræðir þar
meðal annars þá útbreiddu skoðun
að bókmenntir séu algjörlega
bundnar samfélaginu og eigi að
vera nokkurs konar tjáning sam-
félagslegs raunveruleika á hveijum
tíma. Skilningur manna á hugtak-
inu samfélagslegur raunveruleiki
er ákaflega mismunandi og meðan
eitthvað er til sem kallast einkalíf,
þá hefur ímyndunaraflið sitt að
segja. Sögulegur skilningur á bók-
menntum getur þvf verið meira en
lítið hæpinn (sbr. skoðanir Auden
í þessum efnum). Það er oft að
þeir höfundar sem taldir eru að tjái
samfélagið sannast á hveijum tíma,
eru oftar en ella ekki meðal þeirra
sem dýpst kafa og bera í verkum
sínum mesta listfengi.
Þessi formáli Hamburgers er
ágætur inngangur að umfjöllun
hans um þýskar bókmenntir, skáld
og höfunda. Fyrsti kafli ritsins er
um Nietzsche og lærisveina hans,
en áhrif hans urðu mikil, þó einkum
meðal þeirra sem skildu verk hans
takmörkuðum skilningi. Síðan rek-
ur hann söguna fram á okkar daga.
Hann lýsir þeim breytingum sem
verða á afstöðu þýskra höfunda og
þeim frávikum frá „spámannsárátt-
unni“ meðal þeirra höfunda sem
markað hafa dýpst spor í bók-
menntum þýska málsvæðisins á 20.
öld svo sem Kafka, Musil, Walser
og Brecht.
Bók Hamburgers er meðal læsi-
legustu rita um þýskar bókmenntir
og mjög góð úttekt á bókmenntum,
ekki síst 20. aldar.
*®cMamofunni
kcfxanHarme,
agŒfr x
■ SlMi
ð oa reglu!-
Iðuni
Ur"Qoaicr
-Duni er ódýrasti barinn í bcenum-