Morgunblaðið - 08.12.1999, Blaðsíða 38

38 MIÐVIKUDAGUR 8. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Villiköttur
Myrkravélin heitir önnur skáld-
saga ungs rithöfundar, Stefáns
Mána, en þar segir maður sem
hefur verið dæmdur til ein-
angrunarvistar í fangelsi sögu
sína frá bernsku og þangað til of-
beldisverk og mannvíg dæma af
honum frelsið. Höfundur lætur
manninn segja söguna á yfir-
vegaðan og Ijóðrænan hátt. Hann
er spar á orðin og textinn er sett-
ur upp á líkan hátt og ljóð. Þann-
ig er mikilvægi hverrar setningar
og hvers orðs tryggt. Lesandinn
les allt og finnur sig ekki knúinn
til að stökkva yfir málsgreinar
eða hraða lestrinum.
„Sagan fleytir kerlingar," segir
Stefán Máni í viðtali við blaða-
mann. „Það er með vilja gert að
ég segi ekki allt því eyðurnar eru
jafn stór hluti af sögunni og setn-
ingarnar. Eg þurfti að hafa fyrir
því að finna rétta stílinn, eða
rétta tóninn. Persónan og atburð-
irnir voru löngu komin en það var
ekki fyrr en ég fann þessa aðferð
sem sagan rúllaði mjög Ijúflega af
stað og allt kom í höfn.“
Maðurinn í sögunni rekst ekki í
mannlegu samfélagi og viðbrögð
hans í samskiptum eru ekki þau
sem talin verða til fyrirmyndar.
Eða verk hans óskaverk. I
Myrkravélinni upplifir lesandinn
manninn innan frá og fer lang-
leiðina í spor lians. Svona getur
gerst. Allt getur gerst. Óhugnað-
ur og blíða haldast í hendur á
sérstakan hátt söguna á enda. Um
tildrög sögunnar segir Stefán
Máni:
„Frá því ég var lítill hef ég haft
áhuga á skrímslum. I seinni tfð
hefur áhuginn beinst meira og
meira að mannlegum skrímslum,
eða illmennum. Eg hef lesið fé-
lagsfræði, sálfræði, afbrotafræði
og svokallaðar prófílbækur þar
sem afbrotafræðingar skrifa um
ofbeldismenn og fjöldamorðingja.
Eg hef lengi velt því fyrir mér
hvernig svona menn verða til,
hvernig þeir vaxa og dafna og
tortímast. Bókin er afrakstur
þessa áhugamáls.
Eg vildi sýna þennan mann á
eins hlutlausan hátt og ég gæti. Á
sama hátt og ef horft væri á hann
í gegnum gægjugat frá fæðingu
til algleymis. Hvernig hann kem-
ur af kúnni og vex síðan sem ill-
gresi í samfélaginu.
Það er oftast ekki fyrr en allt
er í óefni komið, að fórnarlömb
liggja í valnum, sem samfélagið
grípur inn í atburðarás eða lífs-
hlaup manna eins og þessa
manns. Eg held að Iöngu áður
væri vel hægt að hjálpa ef ein-
hver veitti lífi þeirra og þróun at-
hygli. Algeng viðbrögð eru að
snúa sér undan, kannski af ótta
um eigið öryggi, kannski af af-
skiptaleysi, firringu eða doða.
Einhvern veginn hef ég alltaf haft
samúð með svona villiköttum og
mig hafði lengi langað til að segja
sögu af einum á yfir-
lætislausan hátt,“segir
Stefán Máni að lokum.
Þegar ég nennti
ekki að hanga í
skólanum fór ég
stundum niður á hafn-
arsvæðið.
Þá kom ég oftar en
ekki við í gamla skúrn-
um.
Einhverjir sjómenn
áttu skúrinn og
geymdu í honum net
og línur og alls kyns
dót og drasl tengt út-
gerðinni.
Þeir gáfu mér stundum gos og
sælgæti, sögðu mér lygasögur og
sýndu mér klámblöð.
Ég hafði fundið forláta brúðu
fyrr um daginn sem ég vissi ekkert
hvað ég átti að gera við.
Síðan fékk ég hugmynd.
Sjómennirnir höfðu sagt að einu
sinni hefði einhver maður hengt
sig í skúrnum og að hann hefði
gengið aftur og gætti skúrsins
þegar þeir væru úti á sjó.
Ég ákvað að hengja brúðuna og
athuga síðan hvort hún gengi aft-
ur.
Fyrst gægðist ég á glugga til
þess að athuga hvort einhver væri
í skúrnum.
Þar var enginn.
Nema draugurinn auðvitað.
Dyrnar voru læstar, en það
gerði ekkert til, því ég hafði séð
hvar þeir földu lykilinn.
Ég fann hentugt snæri og skar
Stefán
Máni
það í rétta lengd og
hengdi síðan brúð-
una.
Hún sveiflaðist
fram og til baka með
snöruna herta um
hálsinn og brosti eins
og kjáni og opnaði og
lokaði augunum til
skiptis.
Hún var Ijóshærð
og bláeyg, klædd í
bláan kjól með hvít-
um blúndum, hvíta
sokka og ljósbláa
spariskó.
Ég hafði hengt
hana, en hún var
greinilega ekki dauð.
Þá fékk ég aðra hugmynd.
Undir vinnuborðinu voru ótal
málningarfötur og þar fann ég
brúsa með eldfimum vökva í.
Ég opnaði brúsann og skvetti úr
honum á brúðuna.
Lyktin var alveg rosalega sterk.
Síðan lét ég brúsann á gólfið og
kveikti á eldspýtu.
Ég átta mig ekki alveg á því
hvað síðan fór úrskeiðis.
Snærið hefur líklega brunnið í
sundur, því brúðan féll logandi í
gólfið og velti brúsanum um koll.
Eða þá að ég hef velt brúsanum
um koll þegar ég reyndi að slökkva
eldinn í brúðunni.
Það eina sem ég veit er að allt í
einu logaði allt gólfið og hitinn
varð alveg óskaplegur.
Hvílíkur eldur.
Ur bókinni Myrkravélin.
Mállaus - en
talar samt
BÆKUR
B a r n a b ó k
BLAÐURSKJÓÐA
eftir Morris Gleitzman. íslensk þýð-
ing: Guðni Kolbeinsson. Æskan,
1999-111 s.
HÖFUNDUR þessarar bókar
fæddist í Bretlandi en fluttist sem
táningur með foreldrum sínum til
Ástralíu. Hann skrifaði bæði texta í
teiknimyndabækur og handrit fyrir
kvikmyndir áður en hann hóf eigin-
legan rithöfundarferil. Barnabækur
frá Ástralíu hafa fyrir löngu öðlast
heimsfrægð fyrir hversu sérstakar
þær eru bæði frumlegar og oft
gjörólíkar þeim bókum sem fram-
leiddar eru t.d. í öðrum enskumæl-
andi löndum. Aðeins örfáar hafa
verið þýddar á íslensku og þess
vegna er það sérlega vel þegið að
fá söguna um Blaðurskjóðuna á ís-
lensku í ágætri þýðingu Guðna Kol-
beinssonar. Það er dæmigert fyrir
ástralska kímni að blaðurskjóðan,
Rowena, er í raun mállaus og talar
fmgramál. Hún hefur engin radd-
bönd en er að öllu öðru leyti vel
gerð. Mamma hennar er dáin og
sömuleiðis besta vinkona hennar.
En sagan er ekki einhver vanda-
málabók þar sem fötlun hennar
verður að aðalatriði sögunnar,
heldur er meginvandamál hennar
að hún á pabba sem er eplabóndi
og fellur ekki inn í samfélagsmynd-
ina, klæðir sig í svakalega skræpótt
föt og hagar sér þannig að henni er
raun að. En henni þykir afskaplega
vænt um hann en vill bara að hann
sé öðruvísi en hann er.
Persónusköpun sögunnar er
mjög vel unnin. Söguhetjan er
venjulegur krakki sem langar að
eiga vini en gengur það misvel og
hún á það líka til að bregðast við af
mikilli hörku ef henni mislíkar. I
sögunni er hrekkjusvínið, Darryn
sem kemst að því að Rowena er
engin venjulegur málleysingi og
ríka stelpan Amanda sem vill gera
Rowenu að „góðgerðarverkefni" en
sér fljótlega hvað það er í raun
asnalegt að fólk geti verið „verk-
efni“. Kennarinn er líka dreginn
sem skilningsrík persóna sem get-
ur séð skóginn fyrir trjánum.
Þetta er bráðskemmtileg og
óvenjuleg bók þar sem efnið gæti
gefið tilefni til vandamálaumræðu,
en þessi ágæti höfundur tekur allt
annan pól í hæðina með mjög góð-
um árangri.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Löggu-
líf
BÆKUR
B a r n a b « k
ÞJÓFUR UM NÓTT
Texti: Árni Árnason. Myndir: Hall-
dór Baldursson. Æskan, 1999 -56 s.
í BARNASKÓLANUM velta
menn því fyi'ir sér hvað mundi ger-
ast ef engin lög væru í landinu.
Börnunum, Garpi og Gunni, er ætl-
að að skrifa ritgerð um þetta efni,
en ekki þurfa þau að nota til þess
hugmyndaflugið því strax um nótt-
ina er Palli fíni kominn á kreik.
Palli brýst inn í búð til að ná sér í
mat, stelur fínum fötum úr fata-
verslun, stelur fínasta bílnum í
bænum og drekkur sig fullan. Þá
er gott að hafa lögguna í kallfæri
sem er ekki lengi að ná í þennan
góðkunningja lögreglunanr og
stinga honum inn.
Ekki er teljandi samúð með
Palla greyinu, en hann verður þó
að hlusta á ásakanir þeirra sem
hafa orðið fyrir barðinu á þessum
næturþjófi. Þegar kemur að því að
hafa skoðun á lögum og reglu eru
börnin ekki í neinum vandræðum
með að tjá sig um mikilvægi lögg-
unnar.
Þessi bók er með einföldum
texta en hann er þó ekki tilgerðar-
legur heldur er málfarið eðlilegt og
orðin hafa ekki verið valin með til-
liti til þess að þau séu stutt eða
einföld í lestri. Textinn er þó lítill
og gott bil á milli lína fyrir þá sem
eru að þjálfa sig í lestrarþrautinni.
Á hverri opnu eru myndir sem
fleyta óreyndum lesanda áfram
með söguna. Á myndunum er líka
texti á öðru letri en annar texti og
sýnir ýmist hugsanabólur, skilti
eða samtöl. Fólkið á þessum mynd-
um er flest heldur afkáralegt og
börnin llkjast meira gömlum kerl-
ingum og körlum en barnaskóla-
krökkum. Laglegastur er ein-
hverra hluta vegna einmitt Palli
þjófur - nema kannski ef væri
kennslukonan.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Stílfærðar
svipmyndir
BÆKUR
Kndurminningar
BRÉFTIL BRANDS
eftir Harald Bessason. 253 bls.
Ormstunga. Prentun: Steindórs-
prent-Gutenberg. 1999.
HARALDUR Bessason er Skag-
firðingur að ætt og uppruna. Hann
var lengi prófessor í Kanada, síðar
fyrsti rektor háskólans á Akureyri.
Bréf til Brands geyma minninga-
brot frá ýmsum tímum og frá ýms-
um stöðum þar sem höfundur hef-
ur dvalist um lengri eða skemmri
tíma, austan hafs og vestan. Hann
segir meðal annars smáskrítnar
sögur af körlum og konum í heima-
sveit sinni í Skagafirðinum, enn-
fremur frá gestum og gangandi á
æskuheimili sínu. En þar bar
margan manninn að garði. Allt er
það góðlátlegu gamni blandið og
dálítið skáhallt við hversdagsleik-
ann. Meðal gesta minnist hann, svo
dæmi sé tekið, Ágústs á Hofi sem
var kunnur Húnvetningur. Ágúst
var hrókur alls fagnaðar hvar sem
hann kom. Hann vildi endilega
kenna Bessa hreppstjóra í Kýrholti
nýjasta dansinn, bomsadeisí. Har-
aldur segist ekki vera sterkur í
krónólogíu eða tímatalsfræði. Þeir
sem hafa áhuga á henni geta miðað
annað út frá heimsókn Ágústs því
tískan var hverful á þessum árum
og bomsadeisí mun hafa komið og
farið um það leyti sem heimsstyrj-
öldin seinni var að hefjast. Dansinn
sá útheimti heilmikila leikfimi. Að
sjá tvo ráðsetta bændahöfðingja
æfa þetta heima á stofugólfi hefur
verið sjón að sjá og ekki að furða
þó sonurinn festi atvikið í minni!
Haraldur hélt ungur vestur um
haf og náði naumlega að festa hönd
á tagli gamla tímans þar um slóðir.
Til að mynda kynntist hann þeim
báðum, Guttormi J. Guttormssyni,
mesta og besta skáldi Vestur-ís-
lendinga á eftir Stephani G., og
Vilhjálmi Stefánssyni sem var
heimsfrægur. Haraldur var við-
staddur þar sem þeir hittust í
fyrsta skipti og greip því tækifærið
að kynna þessa landa sína eða
vgera þá kunnuga" á máli Vestur-
Islendinga. Guttormur var þá tæp-
lega áttræður en Vilhjálmur
nokkru eldri. Skemmst er frá að
segja að kynningin
mistókst með öllu því
„Vilhjálmur sneri sér
snöggt að mér og
sagði með talsverð-
um þjósti að því mið-
ur þekkti hann alls
ekki ungu skáldin".
Síðar komst Hara-
ldur að orsök þessa
fálætis. Guttormur
hafði áratugum áður
hent gaman að ein-
hverjum skrifum Vil-
hjálms.
Halldór
Hermannsson, Ste-
fán Einarsson og
Richard Beck tengd-
ust allir háskólum vestra en voru
auk þess sjálfskipaðir fulltrúar ís-
lenskrar menningar í Vesturheimi.
Richard Beck lét þeirra langmest
að sér kveða. Hann var maður
höfðingdjarfur og höfðinghollur.
ísland heimsótti hann árlega. Og
heimsóknir hans fóru ekki fram
hjá neinum. Richard Beck var
strax stiginn í ræðustól hvar sem
hann bar niður. Ræður hans voru
afar hástemmdar. Kveðst Haraldur
hafa efast um einlægnina þar til
hann kynntist manninum. „Hér var
á ferðinni vesturíslensk þjóð-
rækni,“ segir Haraldur, „sem var
mér og minni kynslóð nokkuð fjar-
læg, ef til vill vegna þess að ekki er
örgrannt um að hún eigi sér rætur
í samviskubiti út af því að hafa yf-
irgefið ættjörðina." Haraldur segir
að Richard Beck hafi haldið ná-
kvæma skrá yfir ræður sínar og
fyrirlestra og hafi talan verið kom-
in hátt í þrettán hundr-
uð áður en yfir lauk. Sá
sem man eftir heim-
sóknum Richards Beck
hingað til lands, ferðum
hans um landið og
fréttum sem af honum
bárust frá öðrum lönd-
um, furðar sig á að
ræðurnar skuli ekki
hafa verið miklu fleiri!
Haraldur talar um
misgengi tímans sem
valdi því „að okkur
finnst fjallkonan stund-
um undarlega sett og
örlítið framandleg vest-
ur á sléttum Norður-
Ameríku þar sem fátt
beinir huganum að jökultindum og
grasi grónum geirum í fjallshlíð".
Satt er það, tíminn er fyrst og
fremst huglægur hvað sem öðru
líður, fjarlægðin líka. Haraldur
skírskotar til frásagnar Vilhjálms
Stefánssonar sem kynntist samfé-
lagi eskimóa sem svo var frum-
stætt að landkönnuðurinn taldi sig
hafa horfið tíu þúsund ár aftur í
tímann. Þegar Fisher og Spasskí
tefldu í Reykjavík hringdi síminn
hjá Haraldi og var fréttamaður
nokkur á línunni. Hann langaði
bara að vita hvort þeir væru komn-
ir með síma þarna norður frá!
Að alast upp í íslensku bænda-
samfélagi á fjórða áratugnum og
finna sig skömmu síðar sem pró-
fessor við virtan háskóla vestan-
hafs hefur að sínu leyti reynt á
hæfnina til að klifra yfir girðingar
tímans. Eins og margur, sem víða
hefur ratað, hefur Haraldur auga
fyrir hinu smáa, sérstæða og þá
um leið hinu kómíska. Ef við hugs-
um okkur mannlífið sem sjónleik
þar sem hver og einn kemur fram í
dramatísku gervi, málaður og til-
hafður, sýna svipmyndirnar í bréf-
um þessum fremur það sem fyrir
sjónir ber baksviðs, persónumar
ófarðaðar og hversdagsklæddar.
Hér eru á ferðinni endurminn-
ingar, að sjálfsögðu. En höfund-
urinn hefur ekki valið algenga for-
mið né kosið að láta þær heita svo.
Bréfastíllinn er alltént persónu-
legri. Lesandinn stendur þá í vissu
trúnaðarsambandi við bréfritarann
sem getur látið svo sem orð sín séu
einum ætluð, allt eins þótt bréfin
séu skrifuð með prentun og útgáfu
fyrir augum. Þar með getur höf-
undur skotið sér framhjá venjunni,
sagt hitt og annað sem hann mundi
láta kyrrt liggja í skipulegri frá-
sögn, látið sem þetta sé allt saman
tveggja manna tal og engum öðr-
um ætlað.
Og húmorinn? Til samanburðar
koma manni í hug revíurnar gömlu
þar sem raunverulegir atburðir
voru settir á svið en hvaðeina fært
í stílinn til að skerpa og dýpka
drættina og skemmta áhorfandan-
um.
Inn á milli er þarna skotið hug-
leiðingum um andblæ og gildismat
veraldar sem var og ekki kemur
aftur. Bréfritari gerist þá með
köflum nokkuð langorður. En orð
hans verða aldrei innantóm, þvert
á móti. Þetta er bók fyrir þá sem
lesa hægt. Og lesa vel.
Erlendur Jónsson
Haraldur
Bessason