Morgunblaðið - 08.12.1999, Qupperneq 50

40 MIÐVTKUDAGUR 8. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Hvern eigum við
að styrkja?
UMRÆÐAN um
Fljótsdalsvirkjun og
framhald hennar, ál-
verið stóra á Reyðar-
firði, tekur á sig æ und-
arlegri myndir. Málið
er rekið áfram í gegn-
um Alþingi með mikl-
^nm fyrirgangi og okk-
ur sagt að það liggi svo
mikið á að enginn tími
sé til að fjalla um það af
nokkru viti, enda liggi
allt ljóst fyrir og því
eftii' engu að bíða.
Astæðan fyrir flýtin-
um er sögð vera óþolin-
mæði þeirra sem
stjóma Norsk Hydro.
Missi þeir áhugann fari allt í súginn
og því sé enginn tími til að bera mál-
ið undir almenning á Islandi. Að vísu
berast misvísandi fréttir um meinta
óþolinmæði norskra stóriðnjöfra,
sumir þeiira virðast hafa meira
langlundargeð en aðrir.
~>i En allur þessi asi verður dálítið
undarlegur í ljósi þess að Norsk
Hydro ætlar sér alls ekki að eiga ál-
verið á Reyðarfírði nema í mesta
lagi að einum fimmta hluta. Og
hlutafjárframlag fyrirtækisins á víst
aðallega að vera í formi tækniþekk-
ingai- og sölu afurðanna. Hin áttatíu
prósentin verða í eigu annarra og
manni skilst að það verði aðallega
innlendir fjárfestar. 1 það minnsta
er ólíklegt að núverandi ríkisstjórn
hafi áhuga á að hefja ríkisrekstur í
stórum stíl, það er ekki hennar stíll.
•«Og hún hefur heldur ekki tekið því
vel þegar önnur erlend álfyrirtæki
hafa sýnt áhuga á málinu.
Allur þessi asi leiðir til þess að
ekki er sagður vera tími til að setja
Fljótsdalsvirkjun í lög-
formlegt umhverfis-
mat. Að mati þeirra
sem ákafastir eru í að
virkja er það líka full-
komlega óþarft, áhrif
virkjunarinnar séu
fullrannsökuð og frek-
ari rannsóknir myndu
engu bæta við núver-
andi þekkingu.
Það mun að vísu
vera fullmikið sagt ef
eitthvað er að marka
þingmenn stjórna-
randstöðunnar, en lát-
um það liggja milli
hluta.
Lögformlegt um-
hverfismat snýst nefnilega ekki um
rannsóknir á umhverfinu nema að
litlu leyti. Það er fyrst og fremst lýð-
ræðisleg aðferð til þess að gefa al-
menningi færi á því að kynna sér
málið, gera athugasemdir við fyrir-
ætlanh stjórnvalda og hafa áhrif á
þær. Um þann lýðræðislega rétt
hefur slagurinn staðið undanfarnar
vikur og mánuði.
Eg ætla ekki að blanda mér í um-
ræður um það hvað felst nákvæm-
lega og lögfræðilega í ákvæðum
gildandi laga um umhverfismat.
Hins vegar vil ég varpa fram nokkr-
um spurningum sem hafa vaknað að
undanförnu og krefjast svara. Hvort
sem þær falla undir lögin um um-
hverfismat eða ekki þá eru þær þess
eðlis að til þess að almenningur geti
myndað sér skoðun á málinu þá
verður að svara þeim.
Sog skattpeninga
Fyrsta spurningin og sú augljós-
asta snýst um arðsemi virkjunarinn-
Virkjanir
Af hverju er verið að
semja við Norsk Hydro,
spyr Þröstur Haralds-
son, ef fyrirtækið ætlar
ekki að eiga nema
fimmtung í álverinu?
ar. Hagfræðingar hafa birt útreikn-
inga sem sýna að stórtap verði af
virkjuninni. I DV um síðustu helgi
segir Sigurður Jóhannesson til
dæmis að tapið verði á annan tug
milljarða eða tæplega kvartmilljón á
hverja fjölskyldu í landinu. Svör
talsmanna Landsvirkjunar við þess-
um staðhæfingum hafa hvorki verið
mjög skýr né sannfærandi. Friðrik
Sophusson forstjóri sagði í útvarpi
að um þetta væri ekki hægt að full-
yrða neitt fyrr en búið væri að semja
um orkuverð við væntanlega eigend-
ur álversins á Reyðarfirði.
Þetta er athyglisverð staða. I
dæmi hagfræðingsins er reiknað
með því að verðið sem fæst fyrir
orkuna frá Eyjabökkum verði með-
altal þess verðs sem stóriðjan sem
fyrir er í landinu greiðir fyrir ork-
una frá Landsvirkjun. Leiðin til
þess að draga úr þessu tapi er því sú
að semja um hærra orkuverð en það
sem nú er greitt. Spurningin hlýtur
að vera sú hvort það sé raunhæft. Til
þess að meta það væri fróðlegt að fá
úr því skorið hvað álver eru að
greiða fyrir raforku í nýlegum
samningum annars staðar í heimin-
Þröstur
Haraldsson
um. Það er samkeppnin sem við eig-
um í. Friðrik neitaði að gefa upp það
verð sem virkjunin þyrfti að fá til að
standa á sléttu, það væri ekki siður
góðra spilamanna að sýna á kortin.
Að mati áðurnefnds Sigurðar þyrfti
verðið að hækka um 50% frá því sem
verið hefur að undanförnu. Verði
niðurstaðan neðan við það verð sem
virkjunin þarf, þá er verið að semja
við Norsk Hydro um að eigendur
orkuversins í Fljótsdal - íslenskir
skattgreiðendur - greiði með ork-
unni sem notuð verður til að skapa
arð af álverinu.
Dýrkeyptar fórnir
skattgreiðenda
Því hefur oft verið haldið fram að
ekki sé raunhæft að gera ráð fyrir
því að orkuver séu arðsöm vegna
þess að arðurinn komi fram annars
staðar. Þá er átt við áhrifin á at-
vinnuþróun og væntanlegan arð eig-
enda álversins sem orkan á að
knýja. Það hefur með öðrum orðum
verið talið verjandi að leggja í nokk-
urn fórnarkostnað til þess að laða
erlent fjármagn að landinu og
styi’kja þannig atvinnulífið.
Þessi rök geta verið góð og gild en
þó hefur sú athugasemd verið gerð
við þau að nýju störfin sem meining-
in er að skapa verði nokkuð dýru
verði keypt. Austfirðingar hafa
nefnt að með margfeldisáhrifum
verði til 2.500 störf. Sigurður hag-
fræðingur metur tapið á virkjuninni
upp á 11 milljarða hið minnsta. Það
samsvarar því að við skattgreiðend-
ur þurfum að greiða á fimmtu millj-
ón fyrir hvert starf. Og á þá eftir að
telja með allar hinar virkjanirnar
sem þarf að reisa til að villtustu
draumar Austfirðinga rætist.
En bíðum nú við. Það er ekki verið
að laða erlent fjármagn að landinu í
þessu dæmi svo nokkru nemi. Það er
búist við því að íslenskir fjárfestar
leggi fram fjórar krónur af hverjum
fimm sem kostar að reisa álverið. Er
þá röksemdin um réttlætanlegan
fórnarkostnað ekki orðin dálítið las-
burða? A þessu stigi máls er ekki
hægt að segja til um það hverjir
muni fjárfesta í álveri á Reyðarfirði.
Verða það lífeyrissjóðirnir eða
kannski Burðarás og svipuð íýrir-
tæki? Erum við - íslenskir skatt-
greiðendur - reiðubúnir að leggja á
okkur þær byrðar sem fylgja Fljóts-
dalsvirkjun til þess að auka arð-
greiðslur til innlendra fjárfesta?
Hvaðan taka fjárfestarnir féð?
Það má halda áfram að spyrja. Al-
ver kostar sitt, einhverja tugi millj-
arða eða meira. Hvaðan taka fjár-
festarnir það fé? Varla fellur það af
himnum ofan svo væntanlega munu
þeir þurfa að losa um fé sem þeir
hafa fest í hlutabréfum og öðrum
verðbréfum.
Sumt af því gæti komið frá útlönd-
um því lífeyrissjóðirnir hafa til
dæmis farið inn á þá braut að kaupa
erlend hlutabréf. Þeirri þróun var á
sínum tíma fagnað ákaflega með
þeim rökum að sjóðirnir væi’u að
dreifa áhættunni, það væri óráðlegt
að hafa öll eggin í sömu körfunni
sem nefnist íslenskur verðbréfa-
markaður. Eru þau rök ekki gild
lengur? Annað fé sem fjárfestarnir
gætu losað væru ríkisskuldabréf.
Hvaða áhrif hefði það á ríkisbúskap-
inn? Síðast en ekki síst gætu fjár-
festarnir losað það fé sem þeir hafa
verið að festa í íslenskum fyrirtækj-
um og hlotið einróma lof allra fyrir.
Hvaða áhrif hefði það á rekstur Síld-
arvinnslunnar, svo nærtækt dæmi
sé tekið, ef Burðarás myndi ákveða
að selja hlutabréfin í fyrirtækinu til
þess að leggja féð í álver á Reyðar-
firði?
Er það skýringin?
Og fyrst Norsk Hydro ætlar ekki
að eiga nema fimmtung í væntan-
legu álveri, um hvað er þá verið að
semja við fyrirtækið? Væri ekki nær
að doka við og sjá hverjir verða
raunverulegir eigendur hins marg-
umtalaða álvers á Reyðarfirði og
semja við þá? Eða er það kannski
búið? Er það skýringin á því hvað
ráðherrunum liggur á?
Höfundur er blaðamaður.
Hver á Island?
ÞEGAR ísland
byggðist var aðgang-
ur að landi frjáls enda
voru jarðir fyrstu
landnámsmanna stór-
■%ar. Þrátt fyrir að jarð-
næði væri fyrir hendi
voru í heiðri hafðar
reglur um hvemig
menn máttu helga sér
lönd sem fólu í sér
takmörkun á stærð
þeirra. I Landnámu
em lýsingar á því
hvernig landið byggð-
ist og ljóst að fyrst
voru numin þau lönd
sem mest landgæði
höfðu. Lönd og eignir
gengu í erfðir eða kaupum og söl-
um en jarðnæði var oftast af
skornum skammti.
Á fyrri árum töldust lönd utan
• ■•jjignarlanda til afrétta og gera enn.
Þeir voru og eru nýttir sameigin-
lega til beitar. Þar voru skil eign-
arlanda og almenninga gerð. Sam-
eiginlegir hagsmunir þeirra
fjölmörgu sem afréttina nýttu
komu á móti eignarlöndum næstu
jarða. Afréttagirðingar eru seinni
tíma fyrirbrigði og sjaldnast í
landamerkjum. Fram á þessa öld
bjuggu flestir íslendingar í sveit-
um en á síðustu áratugum hefur
þar orðið breyting á og búa nú
flestir íslendingar í
þéttbýli og liðlega
helmingur þeirra á
höfuðborgarsvæðinu.
Landnám
hið síðara
Það er ekki fyrr en
á síðustu áratugum
sem sýn fólks á land-
inu og landnot hafa
breyst, einkum sú
sem tengist afþrey-
ingu ýmiskonar fór að
teygja sig inn á há-
lendið. Má segja að þá
hafi landnám hið síð-
ara hafist stundum
undir forustu félaga-
samtaka sem byggðu þar upp að-
stöðu og rekstur ýmiskonar. Sum-
ar þessar framkvæmdir náðu fram
vegna þess að lögsaga var ekki ljós
enda utan þeirra nota sem hefðir
höfðu skapað um aldir. Hér var því
komin þörf fyrir að skera úr um
eignarrétt og skerpa á ábyrgð
þeirra sem með áttu að fara.
í dómum Hæstaréttar hafði
komið fram að utan eignarlanda
væri landið án eigenda. Löggjafinn
tók sig til og samdi lög til að
skerpa á þessum mörkum. I lögum
um þjóðlendur kveður á um að
lönd utan eignarlanda skuli teljast
eign ríkisins. Lögin kveða einnig á
Guðni
Guðbergsson
mSTo^
*Mgfin^s
Skólavörðustíg 35,
sími 552 3621.
Þjóðlendur
Auk tortryggni í garð
stjórnvalda og gildi laga
um þjóðlendur verða
einnig spurningar um
gildi eignarréttar-
ákvæða stjórnarskrár
áleitnar, segir Guðni
Guðbergsson. Er
óbyggðanefnd dular-
gervi fyrir þjóðnýtingu
og upptöku eigna?
um skipan óbyggðanefndar sem
skera skyldi úr ágreiningi um
mörk þar sem vafi væri á eignar-
haldi. Landeigendur skyldu lýsa
kröfum um eignarlönd en ríkið
setti upp nefnd sem gera skyldi
kröfur á móti. Þau lönd sem eng-
inn gæti sýnt fram á eignarhald á
skyldi teljast til þjóðlendna og þar
með vera eign ríkisins. Óbyggða-
nefnd gaf út bækling og tjáði að
landeigendur yrðu að leggja fram
afsöl og þinglýsingar. Plögg sem í
tilvikum heimalanda liggja fyrir
hjá embættum sýslumanna. Menn
skyldu fá sér lögfræðing og undir-
búa mál líkt og er um þá sem sak-
aðir eru um að hafa tekið eignir óf-
rjálsri hendi. Gjafsókn gæti þó
fengist fyrir óbyggðanefnd og teld-
ist úrskurður hennar endanlegur.
Ef menn yndu ekki úrskurði henn-
ar og málaferli yrðu gerðu menn
það á eigin kostnað. Má þá spyrja
hvort aðrar eignir og lönd séu ekki
einnig í uppnámi. Geta lög verið
afturvirk og einungis tekið til
landa á mörkum þjóðlendna eða
eiga ekki allir að vera jafnir fyrir
lögum?
Framkvæmd laga
um þjóðlendur
Hafist var handa í Árnessýslu og
hef ég velt því fyrir. mér hvort þar
sé um tilviljun að ræða. Þingmenn
þess kjördæmis hafa ekki verið
þeir hörðustu í hagsmunagæslu og
Suðurland oft talið til höfuðborgar-
svæðis hjá fólki annars staðar á
landsbyggðinni.
Lítið hefur farið fyrir umræðu
um framkvæmd laga um þjóðlend-
ur og fjölmiðlar sýnt lítil viðbrögð
ef frá er talin umfjöllun Morgun-
blaðsins 31. október. Þar er sýnt
kort af uppsveitum Árnessýslu
með tveimur línum. Önnur sýnir
það sem kallað er kröfur heima-
manna og hin kröfur ríkisins. Þar
er ekki gerður greinarmunur á því
landi sem telst til afrétta og því
sem er hluti heimalanda.
í uppsveitum Árnessýslu hafa
bændur undrast þær kröfur sem
fram eru komnar af hálfu ríkisins
enda ekki furða þar sem í sumum
tilfellum er greinilegt að dregnar
eru hæðarlínur og jörðum sem
byggðar hafa verið frá ómuna tíð
þar með skipt án tillits_ til legu
þinglýstra landamerkja. Árni Kol-
beinsson, formaður kröfunefndar
ríkisins, segir í Morgunblaðinu 31.
október að farið hafi verið yfir
málið vandlega og kröfur settar
fram í ljósi þess. Ekki væri víst að
afsöl og landamerki væru óræð eða
mark takandi á þinglýsingum.
„Þjóðlendukröfur fjármálaráðun-
eytisins miðuðust við það land sem
teldist eðlilegur hluti hálendisins."
Yfirlýsing af þessum toga er frek-
ar í ætt við pólitíska stefnu en að
farið verði eftir lagabókstaf í hví-
vetna. Er nema von að tortryggni
vakni þegar svo í kröfum fjármál-
aráðuneytis er ekki fylgt landa-
merkjum heldur línur dregnar eft-
ir kortum fjarri þeim? Sú skoðun
hefur einnig heyrst að hér væri
sérstaklega verið að taka tillit til
hagsmuna þeirra sem áhuga hafa á
fuglaveiðum enda er kröfulínan
dregin við 300 m hæðarlínu á kort-
um.
Forsætisráðherra taldi að öllu
væri óhætt og ljóst hefði verið að
fyrir fram hefði verið gert ráð fyr-
ir að hvorugur aðila málsins ríkið
eða heimamenn næði fram ýtrustu
kröfum. Átti ekki að skýra mörk
eignarlanda og þjóðlendna þar sem
ríkinu teldist það sem ekki væri
annarra eign? Auk tortryggni í
garð stjórnvalda og gildi laga um
þjóðlendur verða einnig spurning-
ar um gildi eignarréttarákvæða
stjórnarski’ár áleitnar. Er
óbyggðanefnd dulargervi fyrir
þjóðnýtingu og upptöku eigna?
Hræddur er ég um að honum afa
mínum hefði brugðið illa við ef
hann hefði vitað að jörðin sem
hann keypti á kreppuárunum, í
kaupum sem gengið var frá að
lagavenju þess tíma, væri nú orðin
hluti af kröfu ríkisins til þess sem
teljast skuli til þjóðlendna. Landa-
merki og afsal væri plögg sem nú
teldust ekki óyggjandi heimild um
eignarrétt. Gögn sem legið hafa
fyrir hjá sýslumanni í hartnær öld.
En til að bæta gráu ofan á svart
væri ekki um landamerkin fengist
heldur landi skipt sem næst að
miðju með línu og látið skína í að
ætlast væri til að menn létu af tali
um eignarrétt. Ljóst væri að ýtr-
ustu kröfur næðu ekki fram.
Stjórnvöld hafa bundið í lög að
auðlindir fiskveiða í hafinu séu al-
mannaeign. Henni hefur verið deilt
út til afnota fyrir fáa útvalda.
Hverjum verða afhentar þjóðlend-
urnar og landgæði sem talin hafa
verið innan landamerkja bújarða?
Land sem skattar og opinber gjöld
hafa verið borgaðir af og ríkissjóð-
ur tekið við án athugasemda. Fer
eins með þau lönd sem tekin verða
undir þjóðlendur?
Höfundur er fiskitræðingur, fæddur
og uppalinn í Hrunamannahreppi.