Morgunblaðið - 14.10.2000, Blaðsíða 46

46 LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 14. OKTÓBER 2000 47
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Framkvcemdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjórar: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
NÝTT HAGKERFI,
GÖMUL LÖGMÁL
UM fátt hefur verið rætt meira á
sviði alþjóðlegra efnahags-
mála síðastliðin ár en nýja
hagkerfið og áhrif þess á þróun efna-
hagsmála. Með nýja hagkerfinu er í
stórum dráttum átt við að með nýrri
tækni, ekki síst tilkomu Netsins og
hvernig það hefur nú þegar og mun í
auknum mæli breyta hegðun fólks og
starfsumhverfi fyrirtækja, hafi efna-
hagslegar forsendur breyst í grund-
vallaratriðum.
Pví hefur jafnvel verið haldið fram
að nýja hagkerfíð hafi kollvarpað
þeim efnahagslegu lögmálum sem
fyrir voru, ekki þyrfti lengur að hafa
áhyggjur af efnahagssveiflum - stöð-
ugur hagvöxtur væri tryggður - og
þensla myndi ekki ósjálfrátt leiða til
aukinnar verðbólgu.
Smám saman virðast menn þó vera
að átta sig á því að þótt Netið breyti
miklu hefur það ekki kollvarpað göml-
um hagfræðilegum lögmálum.
Athyglisvert er að kynnast sjónar-
miðum Nicholas Vanston, forstöðu-
manns rannsóknasviðs hagfræði-
deildar OECD, sem koma fram í
viðtali í Morgunblaðinu á fímmtudag.
Vanston segir að ýmis áhrif kennd við
nýja hagkerfið, s.s. mikinn hagvöxt,
lága verðbólgu, lítið atvinnuleysi og
góða stöðu í fjármálum hins opinbera,
megi greina í __ Bandaríkjunum og
raunar einnig á Islandi. Þetta sé hins
vegar ekki alls staðar orðið að al-
mennri reglu og til dæmis hafí Japan
búið við lítinn hagvöxt um árabil.
Hann segir sjónarmið hagfræðings-
ins byggð á því að nýja hagkerfíð, ef
það sé yfirhöfuð til, byggist á aukn-
ingu í því sem kalla megi margþátta
framleiðni.
„Allt sem er framleitt er framleitt
annars vegar með vinnu manna og
hins vegar með vélum. Það er mögu-
legt að reikna út hversu stór hluti
framleiðslunnar kemur frá vinnunni
og hversu stór kemur frá vélunum.
Þannig að þegar þetta er lagt saman
mundi maður gera ráð fyrir að fá
heildarframleiðsluna. Sú er hins veg-
ar ekki raunin því að það verður alltaf
eitthvað eftir og þetta eitthvað er
kallað margþátta framleiðni. Hún
stafar af því að fólk finnur betri leiðir
til þess að gera sömu hluti með jafn-
mikilli vinnu og sömu vélum. Þetta
þýðir að um ávinning er að ræða, jafn-
vel þótt ekkert hafí verið fjárfest."
Vanton segir að þegar tölvurnar og
nýja upplýsingatæknin komu til sög-
unnar hafí margir gengið út frá því
sem vísu að það mundi auka marg-
þátta framleiðni. „Þegar hagfræðing-
ar sáu að hagvöxtur jókst án þess að
verðbólgan hefði aukist voru fyrstu
viðbrögð þeirra að draga þá ályktun
að þetta væri aukning í margþátta
framleiðni og hún næði til allra geira
þjóðfélagsins sem nýttu hina nýju
tækni. Fyrir um hálfu öðru ári þegar
nákvæmari tölur fóru að berast kom í
ljós þetta var ekki svo einfalt. Það
reyndist vera framleiðsluaukning
vinnuafls í þeim greinum sem notuðu
mikið tölvur, en það var aðeins vegna
þess að þeir notuðu tölvutæknina
meira. Framleiðsluaukningin varð
sem sagt ekki vegna nýja hagkerfisins
heldur var skýringin aukin fjárfesting
í tölvubúnaði. Þetta var því bara eins
og í gamla hagkerfinu, aukin fram-
leiðsla vegna aukinnar fjárfestingar.“
Þessi hagfræðingur bendir þarna á
forvitnilega staðreynd sem sýnir fram
á hversu varasamt er að lýsa því yfir
að tækninýjungar muni gjörbylta
heiminum. Rafmagnið, eimreiðin,
síminn og örflagan eru allt dæmi um
uppfinningar sem hafa aukið hagsæld
í heiminum. En það hefur tekið tíma.
Það sama mun væntanlega eiga við
um Netið, þegar upp er staðið.
Þeir eru margir sem hafa brennt sig
á spám um nýja tíma í tengslum við
tækniframfarir í gegnum aldirnar.
Flestir hafa þeir farið flatt á því að
taka ekki tillit til hinna ófrávíkjanlegu
lögmála hagkerfisins, þótt gömul séu.
í FARARBRODDIRAFRÆNNA VIÐSKIPTA
UTBREIÐSLA nýrra_ viðskipta-
hátta er jafnmikil á íslandi, eða
jafnvel meiri, en meðal þeirra
Evrópuþjóða, sem taldar eru standa
fremstar við upptöku og innleiðingu
nýrrar tækni í verzlun og viðskiptum.
Þetta kom fram í máli Hannesar G.
Sigurðssonar, aðstoðarframkvæmda-
stjóra Samtaka atvinnulífsins, á árs-
fundi þeirra. SA gerði nýlega könnun
meðal 920 aðildarfyrirtækja sinna á
rafrænum viðskiptum. Svör bárust
frá 404 fyrirtækjum með um 30 þús-
und starfsmenn og eru þau talin end-
urspegla vel atvinnulífið í heild.
Könnunin sýndi, að 45% fyrirtækj-
anna notuðu Netið til vörupantana.
Um 37% seldu öðrum fyrirtækjum
vöru eða þjónustu og þriðjungur seldi
neytendum vöru og þjónustu með
þessum hætti. Mest var Netið notað
hjá hugbúnaðarfyrirtækjum, svo og
af fyrirtækjum í hótel- og veitingar-
ekstri, samgöngum, fjarskiptum og
fjármálaþjónustu. Var notkunin þar á
bilinu 60-75% óháð stærð fyrirtækja.
Hannes kvað niðurstöðuna sýna, að
rafræn viðskipti á Netinu væru jafn-
mikil eða meiri á Islandi en hjá
frændum okkar, Dönum og Finnum,
sem væru fremstar þjóða í heiminum
á þessu sviði. Finnar eru reyndar
frumkvöðlar í notkun nýrrar upplýs-
ingatækni. Kannanir sýna, að í þess-
um tveim löndum notaði yfir helming-
ur fyrirtækja með fleiri en 20
starfsmenn Netið til vörupantana
1999 (15% 1997) og 40% þeirra fengu
pantanir í gegnum Netið (7% 1997).
Samanburður á könnunum hér og í
löndunum tveimur sýnir, að 53%
stærri íslenzkra fyrirtækja nota Net-
ið til innkaupa, 39% selja öðrum fyrir-
tækjum í gegnum Netið og þriðjung;
ur selur beint til neytenda um það. í
hinum löndunum eru tölurnar 50%,
40% og 40%.
Það er því ekki þjóðsaga, að íslend-
ingar séu fljótir að tileinka sér nýj-
ungar. Sem betur fer, því án þess yrð-
um við fljótlega eftirbátar helztu
samkeppnisþjóða. Nýting hugvits og
tækni er forsenda þess að okkur tak-
ist að efla þjóðarhag til framtíðar.
Tryggingastofnun greiddi rúma 12 milljarða í ellilífeyri á síðasta ári
Bætur hafa ekki hækkað
eins mikið o g launavísitala
Frá 1995 hefur grunnlífeyrir og tekju-
trygging Tryggingastofnunar hækkað
um 30%. Sé heimilisuppbót og sérstakri
heimilisuppbót bætt við nemur hækkunin
37,4%. Launavísitala hefur hins vegar
hækkað frá sama tíma um 41,5%.
Egill Olafsson skoðaði bætur almanna-
trygginga og greiðslur til aldraðra
frá lífeyrissjóðum.
KJÖR eldri borgara hafa
talsvert verið til uinfjöll-
unar að undanfömu í
kjölfar mótmæla þeirra
við setningu Alþingis í upphafi mán-
aðarins. Þetta er ekki í fyrsta skipti
sem aldraðir mótmæla kjörum sín-
um en þeir hafa ítrekað haldið því
fram að þeir hafi ekki fengið sömu
kaupmáttaraukningu á síðustu ár-
um og aðrir þjóðfélagshópar.
Stjómvöld hafa hækkað trygginga-
bætur í takt við þær hækkanir sem
aðilar vinnumarkaðarins hafa samið
um í almennum kjarasamningum.
Bætumar hafa hins vegar ekki tek-
ið mið af launaskriði sem hefur verið
umtalsvert á seinni árum
Það er ekki einfalt mál að gera
grein fyrir kjörum aldraðra. Ástæð-
an er bæði sú að aldraðir eru fjöl-
breytilegur hópur og einnig vegna
þess að greiðslur til þeirra eru sam-
ansettar úr nokkrum þáttum. Þann-
ig getur eldri borgari fengið greiðsl-
ur frá Tryggingastofnun og úr
lífeyrissjóði, en hann getur einnig
haft einhverjar launatekjur og jafn-
framt er hugsanlegt að hann hafi
fjármagnstekjur.
Rúmlega 20 þúsund
fá tekjutryggingu frá TR
Þegar aldraðir hafa náð 67 ára
aldri eiga þeir rétt á ellilífeyri frá
Tryggingastofnun, svokölluðum
grunnlífeyri. Hann er í dag 17.715
kr. á mánuði, en greiðslur skerðast
fari aðrar tekjur upp fyrir ákveðið
hámark. Samtals fengu 24.635 ein-
staklingar greiddan ellilífeyri frá
stofnuninni á árinu 1999; en 1. des-
ember sl. vom 28.643 Islendingar
eldri en 67 ára.
Til viðbótar greiddi stofnunin á
síðasta ári tekjutryggingu til 20.577
einstaklinga. Tekjutrygging skerð-
ist fari tekjur yfir ákveðið mark, en
óskert tekjutrygging er í dag 30.461
kr.
Heimilt er að greiða ellilífeyris-
þega sem er einn um heimilisrekst-
ur og hefur tekjutryggingu heimil-
isuppbót. Skilyrði er að hann njóti
ekki fjárhagslegs hagræðis af sam-
býli við aðra um húsnæðisaðstöðu.
M.ö.o. geta hjón ekki fengið heimil-
isuppbót. Á síðasta ári fengu 7.605
eldri borgarar greidda heimilisupp-
bót. Heimilisuppbót er í dag 14.564
kr. á mánuði.
Einstaklingar sem búa einir og
hafa sáraiitlar eða engar aðrar
tekjur en húsaleigubætur, fjárhags-
lega aðstoð frá sveitarfélagi og
greiðslur frá Tryggingastofnun
geta fengið sérstaka heimilisuppbót
frá stofnuninni. Þessi greiðsla er í
dag 7.124 kr. á mánuði og hana
fengu 1.210 ellilífeyrisþegar og ör-
yrkjar á síðasta ári. Þeim sem
standa svo illa fjárhagslega að þeir
eiga rétt á sérstakri heimilisuppbót
hefur heldur verið að fækka á síð-
ustu árum, en þeir voru 3.238 árið
1994 (aldraðir og öryrkjar), en þessi
tala var 1.944 í fyrra. Þeim sem
fengið hafa heimilisuppbót hefur
hins vegar ekki fækkað. Þeir voru
t.d. 9.027 árið 1994 en 10.148 í fyrra.
4.350 ellilífeyrisþegar fengu
óskerta heimilisuppbót á síðasta ári.
Þetta fólk hefur því nánast engar
aðrar tekjur en frá Trygginga-
stofnun og þær nema samtals
62.740 kr. á mánuði. 361 fékk til við-
bótar óskerta sérstaka heimilisupp-
bót sem þýðir að mánaðargreiðslur
frá stofnuninni til þessa hóps eru
69.864 kr. á mánuði. í þessum tölum
vantar eingreiðslm- sem eru greidd-
ar tvisvar á ári. Á síðasta ári námu
þessar eingreiðslur 1.206 kr. sé
þeim dreift á 12 mánuði.
Tryggingabætur hækka minna
en launavísitala
Frá árinu 1995 hafa grunnlífeyrir
og tekjutrygging hækkað samtals
um 30% samkvæmt tölum Þjóðhags-
stofnunar. Frá sama tíma hefur
neysluverðsvísitala hækkað um
15,2% þannig að kaupmáttaraukning
þeirra sem njóta þessara bóta er
14,8%. GrunnKfeyrir, tekjutrygging,
heimilisuppbót og sérstök heimiiis-
uppbót hafa á sama tímabili hækkað
um 37,4%. Kaupmáttaraukning
þessara fjögurra bótaflokka er
22,2% á tímabilinu. Ástæðan fyrir
því að munur er á hækkuninni eftir
því hvort heimilisuppbót og sérstök
heimilisbót eru teknar með eða ekki
er sú að árið 1997 var afsláttur sem
eldri borgarar nutu af afnotagjaldi
Ríkisútvarpsins og síma felldur nið-
ur en heimilisuppbót hækkuð á móti.
Þeir sem fengu afslátt þegar niður-
fellingin átti sér stað héldu henni.
Breytingin skekkir samanburðinn,
en það liggur þó fyrir að þegar hún
var gerð jukust útgjöld ríldsins fyrst
á eftir.
Launavísitala hefur frá 1995
hækkað um 41,5% og almennur
kaupmáttur hefur á tímabilinu auk-
ist um 26,3%. Stjórnvöld hafa á síð-
ustu árum hækkað tryggingabætur
um sömu prósentutölur og aðilar
vinnumarkaðarins hafa samið um í
almennum kjarasamningum og
reyndar stundum aðeins umfram
það. Laun hafa hins vegar hækkað
talsvert umfram almennar taxta-
hækkanir. Þetta er stundum kallað
launaskrið og það er Ijóst að aldr-
aðir hafa ekki notið þess í greiðslum
frá Tryggingastofnun.
Niðurstaðan er svipuð þó horft sé
lengra aftur í tímann. Frá 1991 hef-
ur grunnlífeyrir og tekjutrygging
hækkað um 41,6%. Sé heimilisupp-
bót og sérstakri heimilisuppbót
bætt við er hækkunin 49,9%. Frá
sama tíma hefur launavísitala hins
vegar hækkað um 56,3% og neyslu-
verðsvísitala um 28,4%. Það er því
ekki ágreiningur um að kaupmáttur
tryggingabóta hefur verið að aukast
á síðustu árum, en tölur Þjóðhags-
stofnunar og Hagstofunnar sýna að
bæturnar hafa ekki hækkað eins
miidð og almenn laun.
í Staðtölum Tryggingastofnunar,
sem komu út í gær, er kaupmáttur
lífeyrisgreiðslna borinn saman við
kaupmátt lágmarkslauna. Tölur
stofnunarinnar sýna að þó kaup-
máttur lífeyrisgreiðslna hafi aukist
á síðustu fjórum árum hefur kaup-
máttur lágmarkslauna aukist mun
meira. (Sjá töflu)
Áhrif lífeyrissjóðstekna á greiðslur frá
almannatryggingum - Einstaklingur
Lífeyris- Sérstök
sjóðs- Elli- Tekju- Heimilis- heimilis-
tekjur lífeyrir trygging uppbót uppbót Samtals
kr. 0 17.715 30.461 14.564 7.124 69.864
7.124 17.715 30.461 14.564 0 69.864
15.000 17.715 30.461 14.564 0 77.740
32.513 17.715 30.461 14.564 0 95.253
50.000 17.715 22.591 10.801 0 101.107
70.000 17.715 13.591 6.498 0 107.804
80.000 17.715 9.091 4.347 0 111.153
100.204 17.715 0 0 0 117.919
Heimild: Tryggingastofnun
Kaupmáttur lífeyrisgreiðslna og lágmarks-
launa verkakarla 1987-1999
Bætur halda ekki í við
laun verkafdlks
Benedikt Davíðsson, formaður
Landssambands eldri borgara, hef-
ur sett fram kröfu um að trygginga-
bætur hækki um 18% til að þær
haldi í við almenn laun verkafólks
eins og þau voru árið 1991.
Árið 1990 námu aðalbótaflokkar
Tryggingastofnunar, grunnlífeyrir
og tekjutrygging, samtals 51,4% af
meðaldagvinnulaunum verkamanna.
Árið eftir fór þetta hlutfall i 51,7%,
en frá 1991 hefur hlutfallið lækkað
stöðugt. Það var 43,1% árið 1998, en
hækkaði í 43,8% á síðasta ári. Bene-
dikt segir að þessar tölur sýni að
grunnlífeyrir og tekjutrygging þurii
að hækka um 18% til að aldraðir
standi kjaralega í sömu stöðu og þeir
voru í gagnvart verkafólki árið 1991.
Hann segir að ef horft sé til þeirra
kjarasamninga sem gerðir voru í vor
stefni í að grunnlífeyrir og tekju-
trygging haldi áfram lækka sem
hlutfall af launum verkamanna.
Hlutfallið verði komið niður í 42,4%
árið 2003 ef ekki komi til stefiiu-
breyting af hálfu stjómvalda varð-
andi hækkun bóta.
Staðtölur Tryggingastofnunar
sýna sömu þróun. Arið 1989 námu
lífeyrisgreiðslur 80,2% af lágmarks-
launum verkakarla. Þetta hlutfall
var 60,5% árið 1998 og 64% í fyrra.
Stærsti lífeyrissjdðurinn greið-
ir 27.800 kr. að meðaltali
Þorri allra sem komnir eru á eft-
irlaun fá greiðslur úr lífeyrissjóðum
landsmanna. Almennu lífeyrissjóð-
unum var komið á fót í kjölfar kjara-
samninga aðila vinnumarkaðarins
árið 1970. Þeir voru veikburða
fyrstu árin og fólk var í mörgum til-
fellum lengi að afla sér réttinda.
Ástæðan var m.a. sú að í upphafi var
aðeins greitt iðgjald í sjóðina af
dagvinnulaunum. í kjarasamning-
unum 1986 var samið um að greiða
iðgjald af heildarlaunum og tók sú
breyting gildi að fullu 1990. Þar að
auki var efnahagsumhverfið lífeyr-
issjóðunum óhagstætt á áttunda og
níunda áratugnum í þeirri verð-
bólgu sem þá var. Þá má nefna að í
upphafi var ekki strangt eftirlit með
því að allir greiddu í lífeyrissjóð.
Grunnlífeyrir, tekjutrygging og dagvinnulaun verka- _
manna 1990-1999
A B r
Grunn- Dag- II
lífeyrir vinnulaun Asem
Ár oq tekiu- verkam. á hlutfall
trygging höfuðbsv. af B
1990 32.451 63.124 51,4%
1991 35.292 68.284 51,7%
1992 36.292 72.068 50,4%
1993 37.546 76.540 49,1%
1994 37.334 77.744 48,0%
1995 38.434 81.700 47,0%
1996 39.987 87.419 45,7%
1997 41.553 94.413 44,0%
1998 44.106 102.397 43,1%
1999 46.696 106.493 43,8%
Heimild: Þjóðhagsstofnun og Kjararannsóknanefnd
Það eru því enn allmörg ár í að líf-
eyrissjóðimir fari að greiða lífeyri
sem byggist á iðgjöldum sem greidd
hafa verið alla starfsævina.
Flestir þeirra sem nú greiða í líf-
eyrissjóð fá reglulega yfirlit frá líf-
eyrissjóðnum sínum þar sem fram
kemur hversu háa upphæð þeir geti
vænst að fá í ellilífeyri miðað við
óbreyttar iðgjaldagreiðslur í sjóð-
inn. Sem dæmi um slíkan fram-
reikning má nefna að einstaklingur
sem byrjar að greiða í lífeyrissjóð 25
ára og er með 200.000 kr. í mánaðar-
laun alla starfsævina fær 138.600 kr.
í ellilífeyri á mánuði við 67 ára aldur.
Það eru hins vegar allt aðrar og
lægri greiðslur sem lífeyrissjóðimir
em almennt að greiða í ellilífeyri í
dag. Á síðasta ári greiddi stærsti líf-
eyrissjóður landsins, Lífeyrissjóður
verslunarmanna, 2.500 sjóðfélögum
samtals 834 miiljónir í ellilífeyri.
Hver lífeyrisþegi fékk að meðaltali
27.800 kr. í ellilífeyri á mánuði. Lif-
eyrissjóðurinn Framsýn greiddi ár-
ið 1999 792 milljónir í ellilífeyri til
5.382 sjóðsfélaga. Stærstur hluti
sjóðsfélaga er verkafólk og fékk það
12.250 kr. að meðaltali á mánuði í líf-
eyri.
Sameinaði lífeyrissjóðurinn
greiddi á síðasta ári 545,5 milljónir í
ellilífeyri til 1.647 lífeyrisþega.
Flestir sem fengu úr sjóðnum eru
iðnaðarmenn og námu greiðslur til
þeirra 27.600 kr. að meðaltali á
mánuði.
Opinberir starfsmenn fá hærri
lífeyrisgreiðslur en launþegar á al-
mennum vinnumarkaði. Ástæðan er
sú að þeirra lífeyrissjóður er mun
eldri og eins era lífeyrisréttindi
þeirra hærri en annarra. í fyrra
greiddi B-deild Lífeyrissjóðs starfs-
manna rfidsins 3.860,4 milljónir í
ellilífeyri til 4.837 sjóðsfélaga. Með-
algreiðsla á mánuði nam 67.800 kr.
Lífeyrissjóður hjúkranarfræðinga
greiddi raunar heldur hærri elli-
lífeyri í fyrra eða 87.200 kr. að með-
altali á mánuði.
Greiðslur úr almennum lífeyris-
sjóðum hækka í takt við neyslu-
verðsvísitölu, en lífeyrisgreiðslur úr
Lífeyrissjóði opinberra starfs-
manna taka mið af launum eftir-
manns í starfið og hækka því í takt
við laun opinberra starfsmanna.
Auk þess hafa margir almennir líf-
eyrissjóðir aukið réttindi á seinni
áram samhliða bættri afkomu sjóð-
anna.
Samtals greiddu lífeyrissjóðimir
rúmlega 10 milljarða í ellilífeyri á
síðasta ári og hækkaði um milljarð
milli ára. Tryggingastofnun greiddi
hins vegar rétt rúmlega 12 milljarða
til eldri borgara á síðasta ári.
Konur með lágar
greiðslur úr lífeyrissjóðum
í ársskýrslum lífeyrissjóðanna
kemur ekki fram hvernig lífeyris-
greiðslur skiptast á milli kynja. Það
er hins vegar Ijóst að konur, af
þeirri kynslóð sem nú er komin á
efri ár, hafa varið stórum hluta
starfsævinnar inn á heimilunum.
Sumar hafa verið í hlutastarfi eftir
að þær komust yfir miðjan aldur og
þar að auki era og hafa laun kvenna
verið lægri en karla. Iðgjalda-
greiðslur og lífeyrisréttindi kvenna
eru því almennt talsvert lægri en
karla. Kona sem hefur unnið í lágt
launuðu hlutastarfi undir lok starfs-
ævinnar getur því vart búist við að
fá meira en 3-5.000 krónur á mán-
uði úr lífeyrissjóði.
Tölur Tryggingastofnunar end-
urspegla ágætlega að konur era al-
mennt með lægri greiðslur úr líf-
eyrissjóðum en karlar. Á síðasta ári
fengu 11.712 konur tekjutryggingu
en 8.835 karlar. 5.520 konur fengu
heimilisuppbót en 2.085 kariar og
926 konur fengur sérstaka heimilis-
uppbót en 284 karlar.
Mikil atvinnuþátttaka
eldri borgara
Allar samanburðartölur sýna að
atvinnuþátttaka eldri borgara er
mun meiri hér á landi en í ná-
grannalöndum okkar. í skýrslunni
„Lífskjör, lífshættir og lífsskoðanir
eldri borgara á íslandi 1988-1999“
sem Félagsvísindastofnun gerði
fyrir heilbrigðis- og tryggingaráðu-
neytið kemur fram að 43,6% karla á
íslandi og 31,8% kvenna 65 ára og
eldri era á vinnumarkaðinum. At-
vinnuþátttakan er næstmest í Nor-
egi af Norðurlöndunum. Þar era
14,9% karla og 9% kvenna 65 ára og
eldri á vinnumarkaði.
Það er því ljóst að allstór hópur
eldri borgara á Islandi hefur tekjur
af vinnu sinni og treystir ekki ein-
göngu á greiðslur frá Trygginga-
stofnun eða lífeyrissjóðum. Meiri-
hluti aldraðra hefur þó óveralegar
tekjur af vinnu þegar þeir eru
komnir yfir sjötugt.
I skýrslunni kemur einnig fram
að eignastaða aldraðra er góð sam-
anborið við aðrar vestrænar þjóðir.
Rúmlega 90% fólks á aldrinum 68-
80 ára búa í eigin húsnæði og hlut-
fallið er 97% í aldurshópnum 67-75
ára. Að jafnaði skulda aldraðir lítið í
húsnæði sínu og er hrein eign þeirra
umtalsverð.
Heimslistin er alltafað skipta
um lest og núna geristþetta án
þess að nokkurskipti skapi
NÆTURBYLTING eftir Max Emest.
Ég hafði ekki sízt gaman
af vatnaliljumynd eftir
Monet á sýningunni í
nýlistasafninu í London,
en Erró sýndi okkur safn
hans í París, ógleyman-
legt. Og þarna er nektar-
mynd eftir Bonnard,
ófögur finnst mér, en
sérstakt herbergi fjallar
einungis um nakið fólk.
Svo eru auðvitað kvik-
myndir eins og í ný-
listasafninu í Madrid,
sumar klúrar. Þegar við
gengum um herbergi
Francis Bacon heyrði ég
að karl fyrir aftan mig
sagði við konu sína: It’s
sick! Þrjár myndanna af
einhvers konar skrímsl-
um, en aðrar þrjár af
andlitslausum körlum
sem boruðu sig inní huga
minn eins og martröð -
og mátti ekki á milli sjá
hver var mesta skrímslið.
Enn gæti ég nefnt
fræg nöfn og ófræg og
áhrif af einstökum mynd-
um, en hver hefur áhuga
á því? Sjálfur hafði ég
mestan áhuga á heildar-
áhrifunum; safninu
sjálfu; safninu sem um-
búðum utan um þessa
óvæntu uppákomu; safn-
inu sem umhverfi hugs-
ana og hugmynda; um-
hverfi fólks sem sér alltaf
eitthvað nýtt með sínum
gömlu augum; fólks sem
er að reyna að feta okkur
inn í nýjan sannleika,
nýjan veruleika - en við
erum misjafnlega móttækileg og
sumt fer fyrir ofan garð og neð-
an. Við skiljum ekki og þegar við
skiljum ekki fer það í taugarnar á
okkur, en það breytir engu. Við
höldum áfram að skilja ekki! En
skilningsleysið veldur engu upp-
námi eins og í gamla daga, það
fer bara fyrir ofan garð og neðan
- og búinn heilagur! I gamla daga
bjuggum við um skeið í
Oberammergau, Bæjern. Þegar
við fórum til Munchen þurftum
við að skipta um lest í Murnau.
Þar höfðu Kandinsky og félagar
hans búið á sínum tíma. Þess
vegna leyfði ég mér að segja í
Lesbókargrein að heimslistin
hefði skipt um lest í Murnau. Það
var nokkuð til í því.
Margir sem fylgdust með þess-
um umskiptum urðu sárir, reiðir,
hneykslaðir. Nú er fólk er bara
forvitið, hefur sínar skoðanir, en
fylgist með. Nú er lestarstöðin
ekki lengur í Murnau. Nú er hún
ekki sízt í nýlistasafninu í Lond-
on. Það hefur stækkað borgina.
Það hefur gert hana hnýsilegri.
London væri einnar messu
virði, þótt ekkert væri hér annað
en þetta nýja safn.
Kvöldið
Talaði við Þorstein Pálsson,
sendiherra. Það var gott samtal
eins og ævinlega. Sagði honum
frá því við hefðum farið að sjá
Onegin. Hann minnti mig á að
Kristinn Sigmundsson hefði
sungið hlutverk sitt í þessari óp-
eru í Ástralíu og hitt konu þar
syðra sem hélt verkið héti Einn
gin! Við töluðum um auglýsing-
arnar frá go. Þorsteinn segir það
hafi aldrei verið talað eins mikið
um Island í Bretlandi og nú, ekki
einu sinni í þorskastríðunum. Ég
varð undrandi, spurði hvers
vegna. Hafði upplifað þorska-
stríðin í Bretlandi sem blaðamað-
ur og þá var ísland í tízku sem
einhvers konar vandræðabarn.
Þá átti ég samtal við Hare, sjáv-
arútvegsráðherra Breta, um
þorskastríðið. Það var birt fimm
dálka á forsíðu Morgunblaðsins.
Chanter vinur minn, þá aðal-
sérfræðingur Daily Telegraph í
íslandsmálum, frétti af samtalinu
og sagði þeir á Daily Telegraph
vildu kaupa það til birtingar. Ég
sagði honum það væri ekki hægt,
ég hefði skrifað samtalið fyrir
Morgunblaðið og þar mundi það
birtast. Annað væri svik, bæði við
blaðið og ráðherrann. Þeir féllust
á það en við Chanter fórum á
krána í Fleet-street, þá sem dr.
Johnson stundaði sem ákafast, og
fórum ekki fyrr en við vorum
a.m.k. orðnir jafn góðglaðir og
þeir Boswell.
Þorsteinn Pálsson sagði að á
því væri enginn vafi að Björk
væri undirrót þess, hvað Island
væri mikið á dagskrá í Bretlandi,
en þar kæmi margt fleira til, ís-
land væri einfaldlega í tízku. Og
nú er það ekki í tízku sem vand-
ræðabarn, heldur ævintýralandið
mikla, landið sem er öðruvísi;
jöklalandið, eldgosalandið; land
skemmtilegrar borgar, Reykja-
víkur, þar sem næturlífið virkar
eins og segull á ungt fólk; hvala-
skoðunarlandið, ekki sízt.
Ég sagði Þorsteini frá heim-
sókn okkar í Tate-nýlistasafnið
og heyrði á honum að hann er á
leiðinni þangað, þegar tími gefst.
Áður en við kvöddumst hétum við
á okkur að skreppa á pöbb, en
það verður að bíða betri tíma. Og
þá verð ég líklega að drekka bjór
fyrir okkur báða, því að Þor-
steinn hefur alltaf verið heldur
slakur í þeim efnum. En hann er
því betri á öðrum sviðum.
Ég get ekki hætt að hugsa um
mynd hins þýzka frumkvöðuls
súrrelalismans, Max Ernst
(1891-1976), sem heitir Nætur-
bylting og var eins og einhvers
konar hugmyndafræðileg yfir-
lýsing á sínum tíma: Hann er
sjálfur sofandi í fangi föður síns.
Hann er sjálfur eins og marmari
með ósjáandi augu, samt hefur
myndlistin verið kölluð tungumál
augans, faðir hans í brúnum lit
eins og veggurinn að baki, hend-
urnar gegnsæjar. Á veggnum út-
línur skáldgagnrýnandans Apoll-
inaire, en samt eins og hann sé að
ganga niður stigann.
Og hvernig á svo að skilja
þetta, á hvaða viðbrögð er lista-
maðurinn að kalla? Hver veit það
- enginn nema hann sjálfur. Og
nú er hann löngu dauður. Og eng-
inn til frásagnar um merkingu
þessara hugaróra.
En það var eins og Dali sagði:
Myndirnar mínar eru gáta; ráð-
gáta.
Svarið fer auðvitað eftir hverj-
um einum. Minnir á náttúruna
sjálfa og ævintýri hennar. Skílj-
um við hana? Skiljum við fugla-
söng, skiljum við súluna þegar
hún steypir sér í hafið eins og
eldflaug? Skiljum við sálarlíf
Bacons? Nei, en við horfum. Og
reynum að skilja og erum for-
vitin, það skiptir mestu máli. En
mér er til efs veröldin eigi nokk-
urn tímann eftir að verða eins og
Beuys sá hana fyrir sér: Eitt alls-
herjar listaverk!
Náttúran er slikt listaverk, að
vísu, nei, hún er miklu meira: hún
er kraftaverk. Og ef einhver er í
vafa um, hver gerði þetta krafta-
verk, ætti hann að leita til Jónas-
ar Hallgrímssonar; hann var
aldrei í neinum vafa um hver
væri höfundur sköpunarverksins.
M.
i