Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1977, Blaðsíða 67

UM ORÐIÐ VATN(S)KARL
73
„Til vaskning har man som oftest betjent sig av „sacrarium
munnlaug", der har havt skikkelse av et fad. Men til at helde
vand over prestens hænder ved vaskninger og visselig ogsaa til
at helde vand i dobefonten har man brugt det saakaldte
„aquamanile" eller „manile“, sem kunde have meget vekslende
skikkelser. Man kjender det igjen i de islandske kirkers „vats-
ketill" „vatskanna“, og det fantastiske aquamanile i dyreform
under navnet „vatsdýr“; visselig er det ogsaa aquamanile, som
menes med den ofte forekommende „vatskarl“ (,,-kall“)“. Be-
retning 32.
Síðast hefir, mér vitanlega, Kristján Eldjárn skrifað um vatn(s)-
karla (Árb. F. 1976, 159—161) og styðst þar mjög við minnisgreinir
Árna Magnússonar. Ljóst er af minnisgreinunum, að vatn(s)karlar
þeir, sem Árni skrifar um, eru í dýrslíki. Kristján fullyrðir þó ekki,
að vatnskarlar hafi alltaf haft það fonn, því að hann segir:
„Vatnskarlinn eða aquamanile var eins og áður segir eins kon-
ar kanna, sem stundum má þó hafa verið með raunverulegu
könnulagi, en þó langoftast í dýrslíki og þess vegna eru ílát
þessi einstöku sinnum kölluð vatnsdýr í íslenskum máldögum".
Árb. F. 1976, 160.
Þeir höfundar, sem ég hefi nú vitnað til, virðast sammála um, að
vatn(s)karlar hafi „oft“ eða „oftast“ verið í dýrslíki. Látum það
8'ott heita, en rétt þykir að líta á vandamálið í víðara samhengi og
huga að vatnsílátum í íslenzkum kirkjum.
Vatnsílát í íslenzkum máldögum.
Þó að íslenzkir máldagar séu gagnmerkar heimildir, eru þeir þó
að ýmsu leyti varasamir. Á ég þá ekki sérstaklega við, að margir
þeirra hafa geymzt í uppskriftum, sem eru skráðar löngu síðar, jafn-
vel mörgum öldum síðar, en talið er, að frumgögnin hafi orðið til.
Þessu má aldrei gleyma. Ég geri þó ráð fyrir — ef til vill ranglega —
að máldagarnir séu efnislega réttir, en geng hins vegar að því vísu,
að orðmyndir og stafsetning kunni að hafa breytzt í uppskriftunum.
Þegar ég segi, að máldagarnir séu varasamir, á ég ekki aðallega við
þetta, heldur hitt, að í þeim er miðað við, að þeir, sem lesa, gerþekki
hlutinn, sem um er fjallað, og orðin, sem um hlutina eru höfð. Nú-
tímamenn hafa oft ekki þessa þekkingu til að bera. 1 máldögunum
er t. d. hvergi sagt að vatn(s)lcarl sé vatnsílát notað við handþvott.
Þetta er ályktun síðari tíma manna, sem m. a. er reist á því, að í forn-