Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1981, Blaðsíða 62

66
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
En því miður skrifaði séra Þorsteinn ekki þann bækling og hefur líklega
fengið næga útrás í bók sinni á móti jólagleðskapnum.
Fjórða dæmið frá 18. öld er vísa eftir Þorlák Þórarinsson (1711-1773);
Nú hefst að höndum
heilagt spreingekvölld
brakar í bröndum
bióðast veizluhölld,
stiga glaðt um stræte
stúlkur með sinn il
komin er á þær kiæte
kaupsins hlacka til
enn vier heita heimtum bráð
hier með feita sie þess gáð
þá skal veita þeim í náð
þiónustunnar skil.11
Hér bætist það við lýsingu hinna, að menn eigi að gjalda þjónustustúlkum
sínum ,,kaup“ á þessu kvöldi. Alls er þessa svo getið í Þjóðsögum Jóns Árna-
sonar, en þær sagnir frá miðri 19. öld hafa löngum síðan þótt vera helsti heim-
ildabrunnur okkar um þjóðvenjur fyrri tíðar. Þar er sagt frá sprengikvöldinu
á þennan hátt:
„Það er hvort tveggja að ísland var pápiskt til forna eins og önnur lönd í
Norðurálfunni enda hafa menjar þess haldizt í mörgu jafnvel til þessa dags.
Þó hér hafi ef til vill aldrei verið aðrar eins glaðværðir fyrir föstuna
(langaföstuna eða sjöviknaföstuna) eins og í öðrum löndum um það leyti árs-
ins, var þó til forna mikið haldið til þriðjudagsins í föstuinngang og er víða
gert enn hér á landi, en í útlöndum er mánudagurinn mestur tyllidagur.
Þriðjudagskvöldið í föstuinngang veittu húsbændur hjúum sínum hangiket
og flot eða — ef það var ekki til —baunir og annan undirstöðumat, svo mikið
sem i þeim lá og meira til. Því var kvöld þetta kallað sprengikvöld eða sprengi-
dagskvöld.
Þó er önnur saga til þess hvernig nafnið sé til komið og er hún svo að einu
sinni bjó ekkja á búi sínu; hún hafði hjá sér dóttur sína og fleira fólk og hélt til
sprengikvöldsins eftir efnum. Þegar búið var að borða um kvöldið segir hús-
freyja: „Guði sé lof; mett er ég og mínir.“ Dóttir hennar ímyndaði sér að
móðir sín hefði borðað meir en hún og væri saddari, gellur því við og segir:
„Springi sá sem fyllstur er.“ En svo brá við að stelpan sjálf sprakk við þessi
ummæli því hún var fyllst. Af þessu leiða sumir sprengikvöldsnafnið, en aðrir
af því að þá skyldi hver maður borða undir spreng, en öllum þeim ketleifum
sem af gengu og heimamenn gátu ekki torgað um kvöldið safnaði húsbóndinn
saman á þriðjudagskvöldið, lét þær í skinnbelg, batt hann upp í baðstofu-