Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1981, Page 67

SPRENGIDAGUR
71
gang fundist í nálægum málum. Hinsvegar hefur í þýsku verið til orðið
Sprengtag og fleirtalan Sprengetage um þá merkisdaga katólsku kirkjunnar,
þegar vigðu vatni var stökkt yfir söfnuð, matvæli og jafnvel hús, híbýli, kvik-
fénað og akra. En sögnin sprengen þýðir m.a. að stökkva (vígðu vatni), og
Sprengel er það, sem á íslensku hefur verið nefnt stökkull. Þá skyldi maður
vera prestinum til aðstoðar við vatnsdreifinguna, eða einsog segir í ritgerð
Odds biskups Einarssonar um gömlu siðina frá 1593:
,,En þá hann (þ.e. presturinn) dreifði vígðu vatni á fólkið, fór hann svo að,
að hann vígði vatnið fyrir embætti hvern sunnudag, og gekk síðan fram í
kirkju, og hafði svo sem kýrhala litinn, í kross lagðan, í skapti, og gekk
djákninn eptir honum með vatnspottinn, en prestur stökkti á allt fólkið aptur
og fram og las þetta úr Daviðs psaltara: „aspergis me Domine hysopo“
—síðan tók hann til embættis.“26
Samkvæmt upplýsingum katólska biskupsins í Landakoti, dr. Hinriks
Frehen, er orðið Sprengtag jafnvel enn við lýði sumstaðar innan katólsku
kirkjunnar sem og orðið Sprengfest. Þó munu helgisiðirnir orðnir snöggtum
óbrotnari en fyrrum. í orðabók Grimms er tilfært dæmi úr bók frá 1666 og
skýrt á þennan hátt:
Sprengtag, m. kirchliches Fest, an welchem Weihwasser gesprengt wird.
-Sprengetage, dies, quibus aspersione aquae lustralis in ec-
clesia utuntur.
ein vicarius soll an solchen Tagen den Pfarren gegenwártig
sein, auf die Sprengetage zu sprengen.
Því verður ómögulega neitað, að þýska orðið Sprengetag er grunsamlega
líkt íslenska orðinu sprengidagur.
Það hefur vitanlega verið breytilegt eftir löndum, ríkjum og tímabilum,
hversu staðið var að meiri háttar dreifingu vígðs vatns af kirkjunnar þjónum.
Enda þótt meginreglur katólsku kirkjunnar væru hvarvetna hinar sömu, voru
þó ýmis frávik til hvað snerti helgisiði. Mismunandi aðstæður í hverju landi
hlutu að kalla á breytilega áherslu í helgisiðareglum, t.d. eftir því hvort menn
bjuggu á láglendi eða uppi til fjalla, úti við strönd, á eyjum eða inni í miðri
Evrópu, þar sem mörg hundruð kílómetrar voru til sjávar, og hvort menn
lifðu aðallega á kvikfjárrækt, akuryrkju eða fiskveiðum. Ekki átti þetta síst
við á 14. og 15. öld, þegar vald páfans var á fallanda fæti og mikil óeining ríkti
milli ýmissa kirkjudeilda.
Menn gerðu einkum þær kröfur til hins vígða vatns, að það tryggði heilsu-
far manna og búfénaðar og góðan ávöxt jarðargróðans. í því skyni voru
samdar sérstakar blessunarformúlur til að hafa yfir vatninu, og nefnist hin
ýtarlegasta og þekktasta þeirra Benedictio maior salis et aquae eða hin mikla
blessun salts og vatns. Elsta þekkta gerð hennar er frá 8. öld, en frá 10. öld
hélst hún í svipaðri mynd fram yfir siðbreytingu og jafnvel allar götur fram á