Réttur - 01.04.1972, Síða 53

andstætt lýðræSi, en á íslandi varð þingræðisbar-
áttan hins vegar miklu lýðræðislegri að inntaki
vegna þess að hún var I öndverðu borin uppi fyrst
og fremst af bændum og menntamönnum. Borgara-
stéttin var fram að endurheimt sjálfstæðisins bæði
fáliðuð og eignalítil og mátti sin þvi lítils, ein sér,
í baráttunni við hið danska vald. Hins vegar kost-
aði það baráttu verkalýðs- og samvinnuhreyfingar
að fá viðurkenndan almennan kosningarétt, óháð
fjárhag og þjóðfélagsstöðu manna.
I stjórnmálaviðhorfum sínum var íslenzk borg-
arastétt síðborinn arftaki evrópskrar hugmynda-
fræði — hinnar borgaralegu frjálshyggju (liberal-
isma). I upphafi þessarar aldar étti hreinræktuð
frjálshyggja raunar í vök að verjast á meginlandinu
vegna vaxandi auðhringaveldis og þrýstings verka-
lýðshreyfingar og flokka hennar. Frjálshyggjumenn
höfðu kennt, að halda bæri rækilega aðskildum
sviðum stjórnmála og efnahagsmála; ríkisvaldið
skyldi helzt engin afskipti hafa af efnahagsmálum.
Úr þvi að hinn frjálsi markaður tryggði borgara-
stéttinni efnahagsvaldið, taldi hún sig ekki þurfa
á ríkisvaldinu að halda til annars en standa vörð
um markaðsfrelsið og gróðahagsmuni stéttarinnar
í samkeppni við önnur ríki. En barátta verkalýðs-
hreyfingarinnar stefni að þvi frá upphafi að setja
skorður við markaðsfrelsinu — frelsi auðmanna
til að arðræna vinnuaflið — t.d. með þvi að fá
lögbundna hámarkslengd vinnuvikunnar. Þessi bar-
átta hófst utan þings, á vinnumarkaðnum, áður en
verkalýðnum tókst að afla sér og öðrum lágstéttum
kosningaréttar og annarrar formlegrar aðstöðu til
lýðræðislegra áhrifa. Síðan hefur barátta verka-
lýðshreyfingarinnar og stéttabaráttan yfirleitt orðið
margþættari og einkennzt mjög af afskiptum hins
borgaralega ríkisvalds. Verkalýðsstéttin hefur víð-
ast hvar á Vesturlöndum komið sér upp eigin
stjórnmálaflokkum, og hefur starfsemi þeirra verið
lýðræðinu mikil trygging, en þó ekki einhlit. Stjórn-
málakenningar borgarastéttarinnar hafa tekið mikl-
um myndbreytingum, en megininntak þeirra hefur
yfirleitt verið orðagjálfur um lýðræði og frelsi, sem
takmarkaður vilji hefur verið til að standa við I
reynd. Þar sem verulega hefur kreppt að valda-
stöðu borgarastéttarinnar hefur hún jafnvel verið
tilbúin að brjóta sinar eigin stjórnlagareglur, fórna
öllum ytri formum lýðræðis, og taka upp stjórnar-
háttu gerræðis og skefjalausrar kúgunar. Þessu
hefur yfirleitt fylgt fasistisk hugmyndafræði þar
sem ofbeldi og rétti hins sterka er sungið lof. Af
þessu hefur mannkynið þurft að þola ólýsanlegar
hörmungar sem Evrópubúum eru i fersku minni. Fas-
isminn er hætta sem aldrei líður fyllilega hjá með-
an auðvaldsskipulagið stendur, og enn er hann að
slá hrammi sínum yfir þjóðir, samanber valdaránið
í Grikklandi. Ummerki um kúgunarhlutverk fylgir
alltaf kapítalisku ríkisvaldi. Má sem dæmi nefna
að þvingunarlög eru sett i kjaradeilum, lögreglu
er beitt í verkföllum eða henni er sigað á fólk I
friðsamlegum mótmælaaðgerðum. Allt er þetta
þekkt frá seinni tima þróun hér á landi.
Hérlend borgarastétt aðhylltist aldrei i reynd
hreinræktaða frjálshyggju á vestur-evrópska visu;
til þess var hún of vanburðug á efnahagssviðinu.
Þingræðið mótaðist heldur ekki sem sérstakt borg-
aralegt stjórnarform, heldur tengdist það arfleifð
íslenzka bændaþjóðfélagsins og félagslegri vakn-
ingu bændastéttarinnar fyrir og eftir aldamót. Áður
en kapítalískir framleiðsluhættir næðu að gagnsýra
þjóðfélagið, fór að gæta áhrifa samvinnu- og jafn-
vel verkalýðshreyfingar á lagalega umgerð þess.
Þar sem borgarastéttin réð ekki yfir nema hluta af
framleiðslutækjunum, var hún ekki mótfallin vissri
tegund ríkisafskipta af efnahagslifinu, einkum eftir
gjaldþrot einkaframtaksins í heimskreppu fjórða
áratugsins.
Á fyrstu áratugum aldarinnar störfuðu alþýðlegar
félagshreyfingar, samvinnu-, ungmenna- og verka-
lýðsfélög, ötullega að því að virkja almenning til
afskipta af málefnum samfélagsins, utan ramma
þingræðisins. Úr þeim hefur hins vegar mjög
dregið á síðari tímum vegna æ nánari samruna
samvinnuhreyfingarinnar við einkaauðmagnið og
vaxandi skrifræðis innan hennar. Skrifræði hefur
einnig grafið um sig innan verkalýðshreyfingarinn-
ar á kostnað lýðræðislegra starfshátta. Hvort-
tveggja ber vott um vaxandi áhrif borgaralegra
hugmynda, sem gera aðeins ráð fyrir formlegum
tengslum milli almennings og fulltrúa hans í stað
virks og lifræns sambands. Þessi þróun hefur
treyst pólitísk yfirráð borgarastéttarinnar, sem leit-
ast jafnan við að einskorða stjórnmálastarfsemi við
leikreglur þingræðis og telja almenningi trú um að
með almennum kosningarétti einum og fulltrúakjöri
öðlist hann fullgilda hlutdeild í stjórn rikisins og
möguleika til að beita því fullveldi sem honum er
tryggt að lögum.
Margt er því til fyrirstöðu að hið þingbundna
fulltrúalýðræði — í núverandi mynd — geri vilja
og fullveldi almennings að veruleika. Sambandið
101