Réttur - 01.04.1972, Page 56

valdsþjóðfélögum. Sögulegar aðstæður hafa gefið
þvi sérstakt svipmót. I upphafi þessarar aldar
glæddist hugmynda- og siðferðisarfur bændaþjóð-
félagsins af baráttu félagshreyfinga alþýðu fyrir
samvinnu og sósíalisma, svo að auðhyggja hinnar
vaxandi borgarastéttar átti lengi vel örðugt upp-
dráttar. Rótgróin alþýðumenntun var einnig öflugt
mótspyrnuafl gegn kaupsýsluanda og grófri efnis-
hyggju, sem eru fylgifiskar kapítalískra fram-
leiðsluhátta. Á fjórða áratug aldarinnar náðu rót-
tækir rithöfundar, ásamt harðandi stéttabaráttu
kreppuáranna, yfirburða áhrifum á sviði bókmennta
og áttu þeir, ásamt ýmsum menntamönnum, ríkan
þátt í að efla sósíalíska vitund gegn hinu borg-
aralega forræði. Það háði borgarastéttinni mjög að
hana skorti forsendur til að túlka íslenzka fortíð
sér I hag, til framdráttar gróðahugsjón sinni og
gildismati. En að sama skapi tók verulegur hluti
hennar fegins hendi við engilsaxneskum menn-
ingaráhrifum, sem sigldu í kjölfar bandarísks her-
náms á styrjaldarárunum og þar á eftir, og veitti
þeim óspart framgang í krafti umráða sinna yfir
öflugustu fjölmiðlum. „Stríðsgróðanum" fylgdi lika
vaxandi spákaupmennska og braskhyggja sem
fjarlægðu borgarastéttina enn íslenzkri menningar-
arfleifð og verðmætum. Það kom í hlut verkalýðs-
hreyfingarinnar og málsvara hennar að slá um
þau skjaldborg og halda þeim á lofti í hinni nýju
sjálfstæðisbaráttu gegn bandarískri heimsvalda-
stefnu.
I heild tókst borgarastétt eftirstríðsáranna ekki
að byggja upp neitt sem kallast gæti þjóðlegt borg-
aralegt menningarlíf á Islandi í stað hinnar hefð-
grónu sveitamenningar sem var að sundrast. Borg-
arastéttin hefur beitt áhrifavaldi sínu til þess að
móta smekk og viðhorf almennings eftir banda-
riskri menningarlágkúru og er herstöðvasjónvarpið
alræmdasta dæmið; ýmsir aðrir fjölmiðlar bera
augljósan vott um þetta hálfnýlenduviðhorf, en það
er aftur nátengt markmiði þeirra aðila sem hafa
á þeim eignarhald eða umráðarétt. Þar sem flest
kvikmyndahús eru í einkaeign, er gróðasjónarmiðið
næsta einrátt — með þeim afleiðingum að þau
bjóða gestum sínum a.m.k. í annað hvert skipti upp
á dreggjar bandarískrar kvikmyndaframleiðslu.
Bókaútgáfa er að yfirgnæfandi meirihluta einka-
rekstur, en það kemur skv. lögmálum markaðarins
fram í hörmulegu hlutfalli milli nýtra bóka og ónýtra
og óviðunandi kjörum innlenndra rithöfunda. Ekki
bitnar þetta viðhorf síður á starfsemi þeirra fjöl-
104
miðla sem eru í opinberri eigu, einkum sjón-
varpsins. Þrátt fyrir tilkomu þess hefur ríkisvaldið
látið undir höfuð leggjast að efla íslenzkt menn-
ingarframtak á jafn þýðingarmiklu sviði sem kvik-
myndin er. I stað þess að hlúa að íslenzku sköp-
unarstarfi, efla framtak einstaklinga og hópa til að
túlka íslenzkan veruleik, hafa stjórnendur hinna
opinberu fjölmiðla kosið það sem léttara er: að
taka við tilbúnum afurðum erlendrar menningar-
starfsemi — eða líkja eftir þeim — og temja mönn-
um þar með óvirka afstöðu til umhverfis síns. Þessi
stefna er raunar í samræmi við hið ólýðræðislega
stjórnarfyrirkomulag sem haft er á opinberum
menningarstofnunum. Völdin eru í höndum fulitrúa
stjórnmálaflokkanna og forstjóra sem skipaðir eru
ævilangt og fara einatt sínu fram. Gildir um þessar
stofnanir sem önnur ríkisfyrirtæki í auðvaldsþjóð-
félagi að stjórnhættir þeirra draga dám af borg-
aralegri valdaskipan.
I hópi fjölmiðla er Morgunblaðið, málgagn Sjálf-
stæðisflokksins, óefað áhrifamesti miðill hins borg-
aralega forræðis. Að stærð og útbreiðslu hefur það
slíka yfirburði yfir önnur dagblöð að hliðstæð dæmi
finnast ekki á sviði skoðanamótunar í nálægum
löndum. Það má teljast gildur mælikvarði á hug-
myndafræðilegan áhrifamátt blaðsins að margir les-
endur álíta það lítt pólitískt málgagn, enda kemur
það áhrifum sínum að nokkru leyti til skila í dul-
búnu formi og eftir merkingarfræðilegum króka-
leiðum. I sósíalískri baráttu er Morgunblaðið eitt
helzta virkið sem nauðsynlegt er að þrengja að.
Að fjölskyldunni undanskilinni eru skólar sú
þjóðfélagsstofnun sem ætla má að móti fastast
ýmsar venjur, viðhorf og skoðanir uppvaxandi kyn-
slóðar. Þess vegna varðar miklu, hvaða markmið
skólastarfi eru sett og hvaða leiðir eru einkum
farnar að settu marki: eftir því fer hvernig skólar
starfa og hvernig nemendur skynja sjálfa sig, um-
hverfi sitt og viðfangsefni.
Enginn vafi leikur é að almennt nám hér á landi
hefur fram að þessu verið bundið alltof einhliða
þekkingarmarkmiði og það því fremur sem kennslu-
hættir hafa e'nkum miðazt við að mata nemendur
á staðreyndum. Brotakennd þekkingarmiðlun situr
í fyrirrúmi í stað þess að ýtt sé undir sjálfstæða
námsviðleitni nemenda. Slíkir starfshættir eru lík-
legir til að temja nemendum óvirka afstöðu til
athafna annarra, þ.e. viðhorf sem hæfa vel valda-
skipan auðvaldsskipulagslns þar sem fjöldanum
er ætlað að lútg hinum fáu. Með þessum starfs-