Réttur - 01.04.1974, Blaðsíða 46

um ameríska valdsins á íslandi. Og í grein
minni í „Andvara'' 1943 er hét „Stofnun lýð-
veldis á Islandi. Þáttaskil í sjálfstæðisbaráttu
Islendinga," var enn brýnt fyrir þjóðinni hver
hætta væri á ferðum. Þar sagði m.a.:
„Það mun von bráðar reyna á Islendinga
í þessum efnum (þ.e. að vernda sjálfstœð-
ið. E.O.). Sum stórveldi munu þegar hafa
ágirnd á flugvöllum og flotahöfnum hér.
Hvalfjörður og Keflavík hafa nú sama gildi
og Grímsey forðum, og flugvélar og bryn-
drekar nútímans eru ólíkt skæðari langskiþ-
um þeim, sem vér óttuðumst þá."
Sósíalistaflokkurinn beitti sér eindregið fyr-
ir stofnun lýðveldisins í síðasta lagi 1944,
m.a. til þess að tryggja að íslendingar réðu
utanríkismálum sínum algerlega einir eftir
stríð, en einnig til þess að vekja með þjóð-
inni sem allra sterkasta meðvitund um sjálf-
stæðisbaráttuna og leggja grundvöll að varð-
stöðu um raunverulegt sjálfstæði framvegis.
Það tókst að fá samstarf við Sjálfstæðis-
flokkinn og Framsókn um að stofna lýð-
veldið 17. júní 1944, — lýðveldisnefnd þess-
ara þriggja flokka var mynduð 30. nóv.
1943. En ríkisstjórnin tók þá afstöðu með
lýðveldisstofnuninni og var stundum alláber-
andi hvernig vissir aðilar innan hennar og
utan reyndu að gera hlut Bandaríkjanna að
lýðveldisstofnuninni sem mestan og greini-
legt að hverju var stefnt með því.
En þeir, sem fyrst og fremst voru að
hugsa um sjálfstæðisbaráttuna í framtíðinni
létu heldur ekki sitt eftir liggja. „Samfellda
dagskráin" í ríkisútvarpinu 1. des. 1943, á
25 ára afmæli fullveldisins, var helguð Is-
landi og baráttu þjóðarinnar frá upphafi og
vakti hrifningu. „Sögusýningin" á lýðveldis-
hátíðinnilr,) stóð í tákni frelsisbaráttunnar.
„Þrcelajörð þér veröldin verður, verk þín
sjálfs nema geri þig frjálsan" — vísuorð
Matthíasar Jochumssonar voru raunverulega
einkunnarorð hennar. En höfuðatriðið var
auðvitað lýðveldisstofnunin sjálf með heit-
strengingu hátíðaljóðsins:
Svo aldrei framar íslands byggð
sé öðrum þjóðum háð."
Sósíalistaflokkurinn ræddi það mjög al-
varlega á þingflokksfundum sínum, er hann
vann að myndun nýsköpunarstjórnarinnar,
hve mikilvægt það væri að flokkurinn væri
í ríkisstjórn, er stríðinu lyki og ameríski
herinn ætti að fara burt samkvæmt „samn-
ingnum" 1941, því þá myndi Bandaríkja-
stjórn reyna að tryggja sér til frambúðar her-
stöðvar á Islandi líka á friðartímum og helst
væri von að hindra slíkt, ef áhrifa flokksins
nyti við þar sem ákvarðanirnar yrðu teknar.
Lýðveldisstofnunin var hin formlega sjálf-
stœðisyfirlýsing þjóðarinnar, en nýsköpunar-
stjórnin hin raunverulega aðgerð hennar t.il
að undirbyggja sjádfstœði landsins efnahags-
lega og pólitískt og skapa þá reisn hjá þjóð-
inni, er tryggði vilja hennar til að vernda
sjálfstœðið áfram. Það er rétt, sem Brynjólfur
Bjarnason sagði eitt sinn að hefði nýsköp-
unarstjórnin ekki verið mynduð og unnið
þau afrek, er hún vann, þá væri efasamt að
þjóðin treysti því að hún gæti stjórnað sér
sjálf.
Tvær höfuðstéttir þjóðarinnar höfðu tekið
höndum saman um myndun nýsköpunar-
stjórnarinnar: verkalýðurinn og útgerðar-
mannastéttin. En verslunarvaldið, það vald,
sem undirgefnast var erlenda auðvaldinu, var
í andstöðu. Þar með voru möguleikar 4 að
standast fyrsta og höfuðáhlaup ameríska auð-
og hervalusins.
13. apríl 1945 deyr Roosevelt. „Þjóðvilj-
inn", málgagn Sósíalistaflokksins, minnist
hans í ritstjórnargrein og leggur líka áherslu
á hvað við Islendingar hefðum misst. —
Nú var brautin rudd fyrir skefjalausa ágengni
118