Náttúrufræðingurinn - 2002, Síða 73

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Portlandia arctica arctica
Portlandia arctica siliqua
Portlandia arctica siliqua
Portlandia arctica arctica
Portlandia arctica var. portlandica Portlandia arctica var. portlandica
1. mynd. Jökultoddur úr íslenskum jarðlögum.
a. Hægri hlið á eintaki með samhangandi skeljar úr setlagi frá siðjökultíma í Saurbæ í Gils-
firði, IMNH 776.
b. Vinstri skel úr setlagi frá síðjökultíma í Saurbæ í Gilsfirði, IMNH 777.
c. Hægri skel úr setlagi frá stðjökultíma við Geiradalsá í Króksfirði, IMNH 778.
d. Hægri skel úr setlagi frá miðhluta ísaldar i Búlandshöfða á Snæfellsnesi, IMNH 779.
e. Vinstri skel í sandsteini frá miðhluta ísaldar í Svarthamarssyrpu (Þrengingarmyndun) í
Breiðuvík á Tjörnesi, IMNH 780.
/. Steinkjarni (innri kjarni) sýndur frá hægri hlið með smávegis afskeljaefni úr setlagi frá
miðhluta ísaldar í Svarthamarssyrpu (Þrengingarmyndun) í Breiðuvík á Tjörnesi,
IMNH781.
Mælikvarðinn er 1 cm.
Portlandia arctica from Icelandic deposits.
a. Right view ofa specimen with paired valvesfrom Late Glacial sediment in Saurbær, Gils-
fjörður, West Iceland, IMNH 776.
b. Interior of left valve from from Late Glacial sediment in Saurbær, Gilsfjörður, West
Iceland, IMNH 777.
c. Right valve from Late Glacial sediment at Geiradalsá in Króksfjörður, West Iceland,
IMNH 778.
d. Right valve from the lower part of the Middle Pleistocene intcrglacial deposits in Biílatids-
höfði, Snæfellsnes, West Iceland, IMNH 779.
e. Left valve in sandstone from the Lower Pleistocene interglacial Svarthamar Member
(Threngingar Formation) in Breiðavík, Tjörnes, North Iceland, IMNH 780.
f. Internal mould with fragments of shell material from from the Lower Pleistocene
interglacial Svarthamar Member (Threngingar Formation) itt Breiðavík, Tjörnes, North
Iceland, IMNH 781.
Scale is shown by 1 cm bar.
IMNH: Safn Náttúrufræðistofnunar Íslands/The Icelandic Museum ofNatural History.
hefur hún stundum verið álitin sér-
stök tegund, P. silicjua (Reeve, 1855)
(Lubinsky, 1980).
Hinni undirtegundinni lýsti N.
Mossewitsch árið 1928 og nefndi
hana aestuariorum (P. arctica aestuari-
orum). Hún er áberandi egglaga og
meira bogadregin en aðaltegundin
og P. arctica siliqua, sem sést vel á því
að hlutföll í 100 skeljum, sem Mosse-
witsch mældi, voru þannig að hæð /
lengd reyndist að meðaltali 0,67 og
breidd / lengd 0,45. Nefið er lítt
áberandi og greinileg felling á yfir-
borði skeljarinnar frá nefi og niður á
afturenda. Hýðið er oftast gulgrænt
eða ólífugrænt á lit með dökkum
línum sem liggja eins og vaxtarbelt-
in. Þessi undirtegund (?) fannst við
árósa stórfljótanna Petsjora í Norð-
ur-Rússlandi og Lenu í Síberíu þar
sem selta sjávar var á bilinu 1 - 19%o
og sjávarhiti verður allt að 14°C
(Svend Funder, persónulegar upp-
lýsingar 2002). Þar sem hún er nokk-
uð frábrugðin jökultoddu og lifir við
talsvert önnur skilyrði telja flestir
núorðið að hér sé um sérstaka teg-
und að ræða, P. aestuariorum (sjá t.d.
Sirenko 2001), héðan í frá nefnd
ósatodda.
Þekktasta afbrigðið af jökultoddu
er líklega portlandica (Portlandia arct-
ica var. portlandica) sem E. Hitchcock
nefndi fyrstur árið 1846 og L. Reeve
lýsti 1855. Það er frekar aflangt með
alllanga trjónu, en mun flatara en
hin dæmigerða tegund og miklu
flatara en P. arctica siliqua. Hýðið er
mjúkt og oftast ljósgrænt á lit. Hlut-
fallið hæð / lengd í skelinni er á bil-
inu 0,51-0,60 og breidd/lengd er
0,33-0,41. W. Leche lýsti árið 1883
afbrigði sem hann nefndi inflata
(Portlandia arctica var. inflata) frá
Laptevhafi. Henni svipar mjög til
undirtegundarinnar P. arctica siliqua
með tilliti til skeljaforms og eru hlut-
föll í skel næstum þau sömu. N.
Mossewitsch lýsti ennfremur árið
1928 afbrigði sem hann nefndi ovata
(Portlandia arctica var. ovata). Það lík-
ist mjög ósatoddu, en hýðið er lítil-
lega frábrugðið, gulgrænt eða gult á
lit með frekar grófar, hnúðóttar og
samsíða fellingar. Að lokum skal hér
nefnt afbrigðið nux (Portlandia arctica
73