Náttúrufræðingurinn - 2004, Blaðsíða 17

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Dagsetning Stöðl Stöð 2
25. júní 0 -
7. júlí 1 -
15. júlí 0 -
21. júlí 1 -
30. júlí 2/3 2/3
8. ágúst 2 1
15. ágúst 2/3 4
25. ágúst 4 2/3
13. september 3 0
22. september 2/3 2/3
29. september 4 3
13. október 3 -
11. nóvember 2 -
0: ekkert eitur fannst; 1: eitur greindist í mjög litlum mæli; 2: kræklingurinn lítillega eitraður, en
neysluhæfur; 3: kræklingurinn talsvert eitraöur, óhæfur til neyslu; 4: kræklingurinn mjög eitraður.
er aðallega að vænta á tímabilinu frá
júlí og fram í október. Þéttleikinn var
yfirleitt mestur í ágúst og september,
heldur seinna en í Hvalfirði, þar sem
þéttleikinn var orðinn mjög mikill
strax í júlí. Það sem var óvænt við
niðurstöðurnar 1997 í Hvalfirði,
miðað við fyrri athuganir hér við
land, var hversu langt fram á vetur
D. norvegica var í svifgróðrinum. A
síðasta söfnunardegi um miðjan
nóvember var tegundin enn til
staðar í nokkrum mæli. Við Vestur-
Noreg hefur tegundin enn lengra
vaxtartímabil og virðist geta sprottið
upp hvenær sem er á tímabilinu frá
seinni hluta mars fram í nóvember.21
D. norvegica myndar ekki dvalargró
svo vitað sé og er því líklega í
sjónum yfir veturinn, en í það litlum
mæli að hún kemur ekki fram við
venjulega söfnun.22
Þegar blómi Dinophysis norvegica
varð í Hvalfirði í lok júlí var styrkur
ólífrænna næringarsalta vart mælan-
legur. Styrkur ammóníums, sem
ákveðnir hópar svifþörunga geta
nýtt sér, var hins vegar nokkuð hár
fyrri hluta júlí og styrkur uppleystra
lífrænna köfnunarefnissambanda
var einnig hár á þessum tíma, en
vitað er að ákveðnar Dinophysis-
tegundir geta nýtt sér þau sem
næringarefni.1,23
Flestar eitraðar tegundir ættkvísl-
arinnar Dinophysis eru taldar geta
étið aðra einfrumunga með svo-
kölluðu frumuáti og talið er að með
því móti nái þörungarnir sér í
nauðsynleg næringarefni, svo sem
köfnunarefni og fosfór. Sú var ef til
vill raunin í Hvalfirði sumarið 1997,
því á sama tíma og D. norvegica var
að ná hámarki voru smáir kísil-
þörungar, Skeletonema costatum og
Pseudo-nitzschia pseudodelicatissima í
blóma, en þeir gætu verið hentug
bráð fyrir Dinophysis.2i'25 I Hvalfirði
sáust oft fæðuleifar í átbólum Dino-
p/jj/s/s-tegunda.
Viðmiðunarmörk, sem oft eru
notuð til að segja til um hættu á DSP-
skelfiskeitrun af völdum Dinophysis
norvegica, eru 1000 frumur í lítra.16
2. tafla. Niðurstöður músaprófa á DSP-
þörungaeitrun af kræklingi á stöðvum 1
og 2 í Hvalfirði 1997. Músaprófin voru
framkvæmd á Tilraunastöð HI í meina-
fræðum að Keldum með aðferð Fernández
o.flf5 - Results of toxicity test on
Mytilus edulis according to the method
of Fernández et al.ls
Fjöldi D. norvegica í Hvalfirði fór á
rannsóknatímanum oft yfir þessi
mörk. Niðurstöður úr DSP-eitrunar-
prófum á kræklingi sýna að krækl-
ingurinn var fljótur að safna upp eitri
eftir að D. norvegica fór að fjölga sér
og var hann orðinn óneysluhæfur
um lok júlí (2. tafla). Kræklingurinn
var enn eitraður um miðjan nóvem-
ber þrátt fyrir að þéttleiki D. nor-
vegica væri þá löngu kominn niður
fyrir hættumörk. Þetta skýrist senni-
lega af því að á þessum árstíma var
hlutfall D. norvegica enn tiltölulega
hátt í gróðrinum, þó að svifþörunga-
gróður hafi verið orðinn lítill og því
lítið um æti fyrir skelfiskinn. Talið er
að þegar lítill gróður er í sjónum
losni eitur tiltölulega hægt úr
kræklingi.16
Pseudo-nitzschia
pseudodelicatissima
í Hvalfirði var mest af Pseudo-
nitzschia pseudodelicatissima í júlí,
tæplega 435 þúsund frumur í lítra.
Eins og áður sagði er miðað við að
þéttleiki Pseudo-nitzsch iu-tegunda
þurfi að vera um 100 þúsund
frumur í lítra til þess að hætta sé á
eitrun af völdum kræklingaáts og
þarf þessi þéttleiki að haldast í 3-4
vikur.16, 28 I Hvalfirði hélst þessi
mikli þéttleiki stutt og því ekki
líklegt að hætta hafi verið á ASP-
eitrun af þeim sökum, en það var
Það var seint í nóvember 1987 að dagblöð í Kanada lýstu því að dularfullt eitur hefði fundist í kræklingi frá
Prince Edward-eyju, við austurströnd Kanada. Alls veiktust 107 manns af eitruninni sem var ASP-eitrun (amnesic
shellfish poisoning) og dóu þrír.26 í ljós kom að staflaga kísilþörungur, Pseudo-nitzschia multiseries, olli
eitruninni. Þetta var í fyrsta sinn sem vitað var til að kísilþörungur ylli skelfiskeitrun.
í dag eru þekktar átta tegundir kísilþörunga sem mynda svokallaða „domoic-sýru" sem veldur ASP-eitrun.26 Það
eru staflaga kísilþörungar sem allir tilheyra ættkvíslinni Pseudo-nitzschia, nema einn sem tilheyrir ættkvíslinni
Amphora.27 Á meðal þessara tegunda er Pseudo-nitzschia pseudodelicatissima, sem fannst í miklum fjölda í
Hvalfirði sumarið 1997.
103