Náttúrufræðingurinn - 2004, Blaðsíða 5

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
r
Olafur Arnalds og Sigmar Metúsalemsson
Sandfoká
SUÐURLANDI
5. OKTÓBER 2004
Sandar á íslandi eru náttúrufyrirbæri sem eiga sér varla sinn líka. Sandar
gerðir af gosefnum eru fremur fátíðir og basísk efnasamsetning íslenskra
sandauðna eykur enn á sérstöðuna. Auðnir í fremur röku og svölu loftslagi
á norðurslóðum eru einnig sérstæð fyrirbæri ef miðað er við veðurfar á
öðrum eyðimerkursvæðum. Greint var frá uppruna, eðli og sérstöðu
íslenskra sandsvæða í grein sem birt var í Joumal of Arid Environments.1
Yfirborð sandauðna er óstöð-
ugt og vindrof getur orðið
mjög mikið, mun meira en
flestir gera sér í hugarlund. Mýrdals-
sandur og Landeyjasandur em góð
dæmi um sanda þar sem gífurlegt
sandfok getur átt sér stað. Þartn 5.
október 2004 gerði mikið norðan-
veður með foki á söndum Suður-
lands. Klukkan 13:40 tók einn gervi-
hnatta bandarísku geimvísinda-
stofnunarinnar (NASA) þessa ein-
stæðu mynd af suðurhluta landsins
(1. mynd, sjá einnig forsíðu). A henni
sjást sandstrókar berast langt suður í
höf, meira en 400 kílómetra leið.
Áhrifasvæði sandanna er gríðarlega
stórt í þessum stormi. Vindur var um
20 m/sek af hánorðri þegar myndin
var tekin og nokkra klukkutíma þar
á undan samkvæmt mæli á Mýr-
dalssandi. Haraldur Ólafsson fjallar
nánar um vinda í þessu veðri í
annarri grein í þessu hefti Náttúm-
fræðingsins.2 Fokið yfir hafi sést vel
en ekki eins glöggt yfir landi. Greina
má sandfok allt vestan frá Ölfusárósi
austur undir Ingólfshöfða. Mestur er
strókurinn af Mýrdalssandi, en
miklir strókar standa einnig af
Landeyjasandi, Meðallandsfjörum
og Skeiðarársandi og sandfok er af
nánast öllum fjömm austan Mýr-
dalsjökuls svo langt sem myndin
nær. Þá virðist efni berast ofan af
hálendinu austan Mýrdalsjökuls. At-
hygli vekur hve upptök foksins em
víða vel afmörkuð, eins og greini-
legast kemur fram á Mýrdalssandi
en þar em upptökin austan Hafurs-
eyjar. I stormum sem þessum verður
sandurinn ófær bílum.
Mælingar hafa sýnt að við þær
aðstæður sem ríktu á Mýrdalssandi
þennan dag getur magn fokefnis
sem er á ferð yfir einum lengdar-
metra lands numið nokkmm tonn-
um á klukkustund (jafnvel >10 t).
Mest af efninu skokkar með yfir-
borðinu neðan 30 cm hæðar
(saltation). Magn fokefnis sem berst
yfir hafflötinn er mun minna, oft er
það 10-30% af heildarfokinu. Efnið
dreifist yfir stórt svæði og fínasta
efnið berst um lengstan veg. Svæði
með suðurströnd landsins sem fauk
af þann 5. október nam tugum
kílómetra að breidd, og því er ljóst
að efnismagnið sem þama barst út
yfir hafið á einum degi var gríðar-
lega mikið.
jARÐVEGSMÓTUN
Myndin sýnir vel áfok sem er sá
þáttur sem einna helst mótar ís-
lenskan jarðveg. Afok frá auðnum,
sérstaklega sandauðnum, berst í
yfirborð nánast alls jarðvegs á Islandi,
mest næst gosbeltinu og auðnum
Náttúrufræðingurinn 72 (3-4), bls. 90-92, 2004
91