Náttúrufræðingurinn - 2004, Síða 44

Náttúrufræðingurinn
1. mynd. Útsýni yfir Vatnsdalshóla ofan úr hlíðum Vatnsdalsfjalls. - Vatnsdalshólnr
viewed from Mt. Vatnsdalsfjall. Ljósm./Photo: Höskuldur Búi Jónsson.
2. mynd. Skriðuörin í Vatnsdalsfjalli en í þeim má sjá að Ijósa súra bergið er í efri hluta
fjallsins. -Mt. Vatnsdalsfjall, various rock types can beseen in various colours, rhyolite
in lighter colour. Ljósm./Photo: Hreggviður Norðdahl.
atburðir hafa afmáð þau ummerki
eða ekki. Hraði við myndun berg-
hlaupa er á bilinu nokkrir milli-
metrar á dag og upp í tugi metra á
sekúndu. Stundum gerist það að
berghlaup breytist í bergflóð (e. rock
avalanche), líklega sökum mikillar
fallhæðar og mikils rúmmáls þess
bergmassa er fer af stað í einu. I
hlaupinu molnar bergmassinn og
nær umtalsverðum hraða, eða allt að
175 km/klst. (um 50 m/sek.), og getur
flust svo kílómetrum skiptir út frá
hrunstað. Ýmsar kenningar eru uppi
um ástæður þess að úthlaup
bergmassans getur orðið jafn langt
og raun ber vitni og nú um stundir
hallast sérfæðingar helst að því að
urðarmassinn ysjist við hlaupið, þ.e.
efnið í honum gliðni, hætti að hegða
sig eins og fast efni og fái hegðunar-
einkenni straumefnis. Þá hegðar
urðarmassinn sér líkar vökva og
hefur miklu minna innra viðnám og
viðnám við undirlagið en berg-
mylsnumassi hefur. Talið er að
urðarmassinn geti fengið þessa
eiginleika við íblöndun vatns, lofts,
kornaflæði og fleira í þeim dúr.
Mörg dæmi eru til um slíkt/
Flest berghlaup á Islandi eru talin
hafa fallið á nútíma, skömmu eftir
lok ísaldar. Einfaldasta skýringin á
orsökum þeirra er að á meðan
skriðjöklar fylltu dali hafi þeir sorfið
hlíðar þeirra en jafnframt haldið að
þeim og komið í veg fyrir að stöðugt
brattari hlíðar þeirra hryndu niður.
Þegar jöklamir hurfu úr dölunum
hvarf stuðningur þeirra við óstöðug-
ar hlíðamar, sem við það hmndu
ofan í og jafnvel um þvera dalina.5,6
Fyrri rannsóknirá
Vatnsdalshólum
Svo virðist sem flestir hafi tengt
Vatnsdalshóla við skriðuföll og er
viðbúið að þar hafi ráðið miklu tvö
skriðuföll sem þama urðu á 16. og
18. öld. Þessar skriður, sem enn em
vel sýnilegar, eru nefndar eftir
bæjunum sem þær grönduðu.
Kallast sú eldri Skíðastaðaskriða, hin
Bjamastaðaskriða.8
Þorvaldur Thoroddsen9 hafði
aðrar hugmyndir um myndun
Vatnsdalshóla. Hann taldi þá hafa
myndast seint á ísöld við það að
skriða féll úr fjallinu niður á jökul
þar sem nú er bærinn Hvammur
(um 8 km innan við hólana) og að
efni skriðunnar hafi síðar borist fram
með jöklinum og hann að lokum
skilið efnið eftir í jökulgörðum þar
sem nú em Vatnsdalshólar.
Um miðja tuttugustu öld kannaði
Jakob H. Líndal3,4 hólana allítarlega.
Jakob efaðist um hugmyndir
Þorvaldar og taldi hólana myndaða
við risastórt skriðuhlaup eða
framhlaup úr Vatnsdalsfjalli. Jakob
taldi að fell nokkurt, sem hafi verið
efst í fjallinu norðan við Jömndarfell,
hafi steypst niður hlíðina og lang-
leiðina um þveran Vatnsdal. Því til
stuðnings benti hann á að bergteg-
undir í norðanverðum Vatnsdals-
hólum em þær sömu og nyrst í
skriðuörinu í fjallinu og það sama
væri uppi á teningnum í hólunum
sunnanverðum (2. mynd). Jakob
taldi að framhlaupið hefði orðið í lok
ísaldar og að orsaka þess væri
einkum að leita í veikum millilögum
í fjallinu. Til að skýra lögun hólanna
og V-laga „skomr" eða „dali" á milli
þeirra taldi hann að framhlaupið
hefði verið blandað jökulstykkjum
130