Náttúrufræðingurinn - 1993, Qupperneq 33

eftir Asíu og Evrópu og þaðan til
Ameríku og annarra hluta heims. Hún
nam víða land af skipum en jafnframt
eru heimildir um stórsókn á landi, svo
sein vestur eftir Suður-Rússlandi 1827.
Hnignun svartrottu hefur stundum
verið rakin til beinnar samkeppni við
brúnrotlu. Þess er hins vegar að gæta
sem fyrr segir að nokkur munur er á
lifnaðarháttum þessara tegunda og þær
virðast sums staðar þrífast vel saman.
Grimmileg útrýmingarherferð brún-
rottu gagnvart hinni svörtu, eins og
Selma Lagerlöf lýsir svo sannfærandi í
sögunni af ferðum Njáls þumalings um
Svíþjóð, á trúlega ekki við rök að
styðjast eða er að minnsta kosti
orðum aukin. Skýringin mun ekki
síður sú að húsakynni hafa víða breyst
svartrottum í óhag, en þær eru háðari
mannabústöðum en brúnrottur, einkum
í köldum löndum.
Svartrotta og brúnrotta valda geysi-
legu tjóni. Þær éta óhemjumagn af mat
frá mönnum og húsdýrum og spilla
mun meiru en þær láta í sig. Þar við
bælist að þær naga sundur raflagnir og
valda með því straumrofi og stundum
eldsvoða. Þær eiga líka til að valda
spjöllum á stíflum. Árið 1977 var
árlegt fjárhagstjón af völdum þessara
tveggja tegunda í Bandaríkjunum
einum metið á milli 500.000.000 og
1.000.000.000 dala. Við bætist kostn-
aður við að eyða þeim.
Rottur smita menn af mörgum sjúk-
dómum, meðal annars svartadauða,
músataugaveiki, matareitrun og trí-
kínum. Talið er að sýking frá rottum
hafi grandað fleiri mönnum undan-
farnar tíu aldir en fallið hafa vopnbitnir
á sama tíma. Af svartadauða fórst
þriðjungur til helmingur Evrópubúa á
árunum 1347 til 1352, um 11 milljón
manns í Indlandi milli 1892 og 1918
og 60.000 í Úganda frá 1917 til 1942,
svo nokkrir skæðustu faraldrarnir séu
nefndir. Rottur ráðast sem fyrr segir
stundum á menn og eru um 14.000
tilvik skráð árlega í Bandaríkjunum.
Fyrir kemur að sárin séu banvæn.
Rottur hafa átt þátt í aldauða ýmissa
dýra á svæðum sem þær hafa borist til
al' mannavöldum.
Á móti kemur að brúnrottur, einkum
hvít afbrigði, þjóna á rannsóknastofum
um heim allan sem tilraunadýr í
líffræði og læknisfræði.
Fyrstu heimildir um rottur hérlcndis
eru frá miðri 18. öld, þegar Eggert
Ólafsson greinir frá rottum (völskum) á
Snæfellsnesi. Þá strandaði skip úti fyrir
Ril'i og rottuáhöfn þess bjargaðist á
land. Rotturnar höfðust þarna við í
nokkra áratugi, Snæfellingum til lítillar
gleði, en dóu síðan út. Eggert taldi að
þetta væru svartrottur en lýsti þeim
ekki og þykir ekki víst að hann hal'i
skoðað þær. Um þetta leyti hafði
brúnrotta náð fótfestu í grannlöndum
okkar. Stefán Aðalsteinsson telur
„sennilegt að það hafi verið brúnrotta
sem kom á Snæfellsnes á 18. öld, en þó
ekki víst“. Bjarni Sæmundsson vekur
alhygli á því að hún hafi ekki haldið
velli, sem kunni að benda til að um
svartrottu hafi verið að ræða.
Næst segir af rottu á Flatey á Breiða-
firði á öndverðri 19. öld. Tegundar er
ekki getið en eftir sjö ára baráltu tókst
heimamönnum að útrýma mcindýr-
unum. Áður höfðu þau eytt öllum
nuisum af eyjunni.
Fyrsta örugga heimildin um svart-
rotlu á íslandi fékkst þegar Bjarni
Sæmundsson veiddi eina þeirra í húsi
sínu í Reykjavík árið 1919. Segir það
raunar meira um þekkingu rottu-
fangarans en um stöðu svartroltu
hérlendis.
Síðan hefur svartrottu annað veifið
orðið vart hér en hún hefur aldrei
ílenst.
Greint var frá brúnrottu í Reykjavík
143