Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 82

athugana í rannsóknarstofu. Af útlits-
einkennum bergs má líka oft draga
ályktanir um myndunarhælli storku-
bergs og því hafa þessi einkenni
jarðsögulegt gildi.
Asýnd storkubergs, þ.e. útlit, getur
verið mjög mismunandi eftir þeim
aðstæðum sem kvikan hefur storknað
við, þótt efnasamsetning hennar hafi
verið sú sama. Þannig myndar basísk
kvika stórkornótt berg við hæga krist-
öllun, svokallað gabbró. Smákornótt
berg með sömu efnasamsetningu
nefnist dólerft en dulkornótt basalt.
Komi basísk kvika upp í sprengigosi,
þannig að kvikan tætist í sundur unt
leið og hún þeytist upp í andrúmsloftið
og snöggkólnar, myndast gosaska.
Gosaska er yfirleitt glerkennd að mestu
vegna snöggrar kólnunar kvikunnar.
Með tíð og tíma límist laus gosaska
saman og verður þannig að bergi sem
nefnist túfl'. Slettur af kviku sem
hlaðast upp við gígbarma mynda gjall
sem er alsett blöðrum. Ummyndun
glers í túffi, sem verður við það að
glerið drekkur í sig vatn, gerir það
brúnt á litinn. Slíkt túff kallast mó-
bergstúff. Við flæðigos undir jökli eða
í vatni rnyndar basísk kvika bólstra-
berg. í handsýni getur þetta berg verið
aiveg eins útlítandi og basalt. Bólstra-
berg einkennist af svonefndum bólstr-
um, sem gjarnan eru 50-100 cm í
þverntál, með þunna, svarta glerkápu á
yfirborði og stuðlaðir út frá miðjunni.
Við sprengivirkni í vatni eða jökli
hrærast saman í einn massa bólstrabrot
og gosaska - kannski væri réttara að
segja brot af kristölluðu og ókrist-
ölluðu bergi. Ef glerið hefur drukkið
í sig vatn og orðið brúnt fyrir vikið
kallast bergið þursaberg.
Fyrstu þrjú nöfnin, gabbró, dólerít og
basalt, eru þau sömu og komu fram í
bergfræðilegu flokkuninni hér að
f'raman, en öll hin heitin byggjast á
ásýnd sem réðst af ytri aðstæðum
þegar kvikan storknaði. Öll þessi nöfn
eru nauðsynleg og þjóna sínum til-
gangi. En berg sem kallast túff eða
bólstraberg þarf ekki nauðsynlega að
vera basískt. Það getur verið súrt. Sé
ástæða til að láta koma fram í nafni
bæði bergfræðileg einkenni og ásýndar-
einkenni er hentugast að nota samsett
heili, þar sem fyrri hluti orðsins er
bergfræðiheitið en sá síðari ásýndar-
heitið, t.d. basalt-gjall og basalt-
bólstraberg.
Kristöllun bergkviku getur átl sér
stað í fleiri en einu þrepi. Dveljist
kvika um stund í þró í jarðskorpunni,
þar sem hún byrjar að kristallast, geta
myndast stórir kristallar. En verði
eldgos, þannig að kvikan í þrónni
kemst til yfirborðs, storknar afgangur
hennar tiltölulega snögglega og myndar
smærri korn en kristallarnir sem
mynduðust í þrónni neðanjarðar.
Storkuberg með dulkorna eða smá-
korna grunnmassa inn á milli stórra
kristalla nefnist dílótl og stóru krist-
allarnir dílar. Dílótt berg hefur ýmist
sérheiti, eða þá að nafn steindarinnar
í dílunum er haft sem forskeyti fyrir
framan bergfræðinafnið. Þannig er
basalt með ólivíndílum nefnt ólivín-
basalt. Þó er til annað nafn á basalti
með ólivíndílum, þ.e.a.s. ef mikið er
af þeim, sumir miða við 20%. Slíkt
berg nefnist pikrít. Basalt nteð áber-
andi ágítdílum (ágít tilheyrir l'lokki
pýroxena, sbr. 1. töflu) heitir ankaramít
en basalt með feldspatdílum dílabasalt.
Það hefur lengi vcrið venja hér á
landi að skipta basalti í grágrýti og
blágrýti eftir lit, eins og nöfnin gefa til
kynna. Margir telja þessa skiptingu
óæskilega. Það er einkum tvennt sem
áhrif hefur á lit þessa bergs. Annars
vegar veðrun og hins vegar magn
glers, en hvort tveggja eykur á dökka
litinn. Ólivín veðrast auðveldlega og
192