Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1993, Síða 82

Náttúrufræðingurinn - 1993, Síða 82
athugana í rannsóknarstofu. Af útlits- einkennum bergs má líka oft draga ályktanir um myndunarhælli storku- bergs og því hafa þessi einkenni jarðsögulegt gildi. Asýnd storkubergs, þ.e. útlit, getur verið mjög mismunandi eftir þeim aðstæðum sem kvikan hefur storknað við, þótt efnasamsetning hennar hafi verið sú sama. Þannig myndar basísk kvika stórkornótt berg við hæga krist- öllun, svokallað gabbró. Smákornótt berg með sömu efnasamsetningu nefnist dólerft en dulkornótt basalt. Komi basísk kvika upp í sprengigosi, þannig að kvikan tætist í sundur unt leið og hún þeytist upp í andrúmsloftið og snöggkólnar, myndast gosaska. Gosaska er yfirleitt glerkennd að mestu vegna snöggrar kólnunar kvikunnar. Með tíð og tíma límist laus gosaska saman og verður þannig að bergi sem nefnist túfl'. Slettur af kviku sem hlaðast upp við gígbarma mynda gjall sem er alsett blöðrum. Ummyndun glers í túffi, sem verður við það að glerið drekkur í sig vatn, gerir það brúnt á litinn. Slíkt túff kallast mó- bergstúff. Við flæðigos undir jökli eða í vatni rnyndar basísk kvika bólstra- berg. í handsýni getur þetta berg verið aiveg eins útlítandi og basalt. Bólstra- berg einkennist af svonefndum bólstr- um, sem gjarnan eru 50-100 cm í þverntál, með þunna, svarta glerkápu á yfirborði og stuðlaðir út frá miðjunni. Við sprengivirkni í vatni eða jökli hrærast saman í einn massa bólstrabrot og gosaska - kannski væri réttara að segja brot af kristölluðu og ókrist- ölluðu bergi. Ef glerið hefur drukkið í sig vatn og orðið brúnt fyrir vikið kallast bergið þursaberg. Fyrstu þrjú nöfnin, gabbró, dólerít og basalt, eru þau sömu og komu fram í bergfræðilegu flokkuninni hér að f'raman, en öll hin heitin byggjast á ásýnd sem réðst af ytri aðstæðum þegar kvikan storknaði. Öll þessi nöfn eru nauðsynleg og þjóna sínum til- gangi. En berg sem kallast túff eða bólstraberg þarf ekki nauðsynlega að vera basískt. Það getur verið súrt. Sé ástæða til að láta koma fram í nafni bæði bergfræðileg einkenni og ásýndar- einkenni er hentugast að nota samsett heili, þar sem fyrri hluti orðsins er bergfræðiheitið en sá síðari ásýndar- heitið, t.d. basalt-gjall og basalt- bólstraberg. Kristöllun bergkviku getur átl sér stað í fleiri en einu þrepi. Dveljist kvika um stund í þró í jarðskorpunni, þar sem hún byrjar að kristallast, geta myndast stórir kristallar. En verði eldgos, þannig að kvikan í þrónni kemst til yfirborðs, storknar afgangur hennar tiltölulega snögglega og myndar smærri korn en kristallarnir sem mynduðust í þrónni neðanjarðar. Storkuberg með dulkorna eða smá- korna grunnmassa inn á milli stórra kristalla nefnist dílótl og stóru krist- allarnir dílar. Dílótt berg hefur ýmist sérheiti, eða þá að nafn steindarinnar í dílunum er haft sem forskeyti fyrir framan bergfræðinafnið. Þannig er basalt með ólivíndílum nefnt ólivín- basalt. Þó er til annað nafn á basalti með ólivíndílum, þ.e.a.s. ef mikið er af þeim, sumir miða við 20%. Slíkt berg nefnist pikrít. Basalt nteð áber- andi ágítdílum (ágít tilheyrir l'lokki pýroxena, sbr. 1. töflu) heitir ankaramít en basalt með feldspatdílum dílabasalt. Það hefur lengi vcrið venja hér á landi að skipta basalti í grágrýti og blágrýti eftir lit, eins og nöfnin gefa til kynna. Margir telja þessa skiptingu óæskilega. Það er einkum tvennt sem áhrif hefur á lit þessa bergs. Annars vegar veðrun og hins vegar magn glers, en hvort tveggja eykur á dökka litinn. Ólivín veðrast auðveldlega og 192
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.