Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 82

Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 82
athugana í rannsóknarstofu. Af útlits- einkennum bergs má líka oft draga ályktanir um myndunarhælli storku- bergs og því hafa þessi einkenni jarðsögulegt gildi. Asýnd storkubergs, þ.e. útlit, getur verið mjög mismunandi eftir þeim aðstæðum sem kvikan hefur storknað við, þótt efnasamsetning hennar hafi verið sú sama. Þannig myndar basísk kvika stórkornótt berg við hæga krist- öllun, svokallað gabbró. Smákornótt berg með sömu efnasamsetningu nefnist dólerft en dulkornótt basalt. Komi basísk kvika upp í sprengigosi, þannig að kvikan tætist í sundur unt leið og hún þeytist upp í andrúmsloftið og snöggkólnar, myndast gosaska. Gosaska er yfirleitt glerkennd að mestu vegna snöggrar kólnunar kvikunnar. Með tíð og tíma límist laus gosaska saman og verður þannig að bergi sem nefnist túfl'. Slettur af kviku sem hlaðast upp við gígbarma mynda gjall sem er alsett blöðrum. Ummyndun glers í túffi, sem verður við það að glerið drekkur í sig vatn, gerir það brúnt á litinn. Slíkt túff kallast mó- bergstúff. Við flæðigos undir jökli eða í vatni rnyndar basísk kvika bólstra- berg. í handsýni getur þetta berg verið aiveg eins útlítandi og basalt. Bólstra- berg einkennist af svonefndum bólstr- um, sem gjarnan eru 50-100 cm í þverntál, með þunna, svarta glerkápu á yfirborði og stuðlaðir út frá miðjunni. Við sprengivirkni í vatni eða jökli hrærast saman í einn massa bólstrabrot og gosaska - kannski væri réttara að segja brot af kristölluðu og ókrist- ölluðu bergi. Ef glerið hefur drukkið í sig vatn og orðið brúnt fyrir vikið kallast bergið þursaberg. Fyrstu þrjú nöfnin, gabbró, dólerít og basalt, eru þau sömu og komu fram í bergfræðilegu flokkuninni hér að f'raman, en öll hin heitin byggjast á ásýnd sem réðst af ytri aðstæðum þegar kvikan storknaði. Öll þessi nöfn eru nauðsynleg og þjóna sínum til- gangi. En berg sem kallast túff eða bólstraberg þarf ekki nauðsynlega að vera basískt. Það getur verið súrt. Sé ástæða til að láta koma fram í nafni bæði bergfræðileg einkenni og ásýndar- einkenni er hentugast að nota samsett heili, þar sem fyrri hluti orðsins er bergfræðiheitið en sá síðari ásýndar- heitið, t.d. basalt-gjall og basalt- bólstraberg. Kristöllun bergkviku getur átl sér stað í fleiri en einu þrepi. Dveljist kvika um stund í þró í jarðskorpunni, þar sem hún byrjar að kristallast, geta myndast stórir kristallar. En verði eldgos, þannig að kvikan í þrónni kemst til yfirborðs, storknar afgangur hennar tiltölulega snögglega og myndar smærri korn en kristallarnir sem mynduðust í þrónni neðanjarðar. Storkuberg með dulkorna eða smá- korna grunnmassa inn á milli stórra kristalla nefnist dílótl og stóru krist- allarnir dílar. Dílótt berg hefur ýmist sérheiti, eða þá að nafn steindarinnar í dílunum er haft sem forskeyti fyrir framan bergfræðinafnið. Þannig er basalt með ólivíndílum nefnt ólivín- basalt. Þó er til annað nafn á basalti með ólivíndílum, þ.e.a.s. ef mikið er af þeim, sumir miða við 20%. Slíkt berg nefnist pikrít. Basalt nteð áber- andi ágítdílum (ágít tilheyrir l'lokki pýroxena, sbr. 1. töflu) heitir ankaramít en basalt með feldspatdílum dílabasalt. Það hefur lengi vcrið venja hér á landi að skipta basalti í grágrýti og blágrýti eftir lit, eins og nöfnin gefa til kynna. Margir telja þessa skiptingu óæskilega. Það er einkum tvennt sem áhrif hefur á lit þessa bergs. Annars vegar veðrun og hins vegar magn glers, en hvort tveggja eykur á dökka litinn. Ólivín veðrast auðveldlega og 192
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132

x

Náttúrufræðingurinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.