Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 83

myndast þá meðal annarra veðrunar-
steinda ýmis járnoxíð, sem þekja
sprungufleti og yfirborð korna í
berginu og gefa því dökka ásýnd. Þess
vegna hefur gamalt basalt, sérstaklega
ef það inniheldur ólivín, tilhneigingu
til að vera dökkt á litinn.
Georg P. L. Walker, breskur jarð-
fræðingur sem vann við jarðfræði-
kortlagningu á Austurlandi á sjötta og
sjöunda áratugnum, skipti basalti í þrjá
hópa eftir útliti, í ólivín-basalt, díla-
basalt og þóleíl. Tvö fyrstu nöfnin eru
berggreiningarheiti en hið síðast-
nefnda bergfræðiheiti. Dílabasaltið
þekktist á feldspatdílum en ólivín-
basaltið fyrst og fremst á veðrun þess
sem gerir þetta berg mjög dökkt og oft
morkið. Stundum má sjá díla af ólivíni
í þessu bergi. Morkið verður ólivín-
basaltið vegna þess að ummyndunar-
steindir, sem myndast úr ólivíninu, eru
rúmmálsfrekari en það og því smá-
springur allt bergið líkt og steypa sem
skemmist af alkalívirkni. Það berg sem
Walker nefndi þóleít er grátt og
myndar gjarnan heillegri lög en ólivín-
basaltið. Skipting Walkers grund-
vallaðist á því að hver þessara gerða
basalts myndar oft syrpur með mörgum
hraunlögum sem rekja má milli fjarða
austanlands og því var þessi flokkun
basalts lykill að kortlagningu jarð-
lagastaflans. Því miður eru nafngiftir
Walkers óheppilegar, sérstaklega
notkun orðsins þóleít. Hér er þetta orð
notað í annarri merkingu en í berg-
fræði og það hefur þannig fengið
tvöfalda merkingu. Margt ef ekki
mestalll það basalt sem Walker flokkar
sem ólivín-basalt og dílabasalt mundi
teljast þóleít samkvæmt bergfræðilegri
skilgreiningu. Þess ber þó að geta að
til er tvenns konar þóleít, annars vegar
kvars-þóleít og hins vegar ólivín-þóleít.
Það berg sem Walker nefnir þóleít mun
oftasl svara til kvars-þóleíts samkvæmt
bergfræðilegri skilgreiningu og ólivín-
basall Walkers mun oftast svara til
ólivín-þóleíts. Þrátt fyrir þetta er
tæplega fært að ryðja úr vegi orðinu
þóleít sem ásýndarheiti vegna mikillar
og almennrar notkunar. Skárri kostur
virðist vera að nota orðið í tvenns
konar merkingu en þá er líka nauð-
synlegt að gera sér ætíð fulla grein
fyrir því í hvaða merkingu orðið
þóleít er notað hverju sinni.
Bergfræðileg heiti eru oft notuð yfir
berg sem skoðað er úti við, eins og
ríólít eða dasít, svo dæmi séu nefnd.
Samt er það svo að ekki er mögulegt
að sjá nein afgerandi einkenni sem
gera berggreiningu örugga, heldur þurfa
efnagreiningar að koma til. Það sem
hér er um að ræða er ágiskun byggð
á reynslu, þar sem reynslan hefur gert
það kleift að tengja saman útlit bergs
og efnainnihald. Við athuganir úti við
má oft sjá ákveðin einkenni á jarð-
myndunum, eins og straumflögun, sem
henta til að aðskilja þær frá öðrum
jarðmyndunum við kortlagningu á
útbreiðslu þeirra. Utlit bergsins gæti
gefið vísbendingu um að það sé súrt,
annaðhvort dasít eða ríólít. Með því
að safna einu sýni úr jarðmynduninni
og efnagreina það fæst úr því skorið
hver bergtegundin er. Jarðfræðingur
sem síðan útskýrir fyrir nemum svæði
sem hann hefur kortlagt getur bent á
jarðmyndunina og sagt: „Þetta er
dasít.“ Það er mikilvægt að átta sig á
því hvernig hann komst að þessari
niðurstöðu.
Bergfrœðileg flokkun
Þessi flokkun storkubergs byggist á
tveim þáttum. Annars vegar á steinda-
samsetningu bergsins, bæði hverjar
steindirnar eru og innbyrðis hlutföllum
þeirra, hins vegar á efnagreiningum.
Tilgangur þessarar flokkunar er fyrst
og fremst sá að greina skyldleika
193