Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 50

myndast meiri gufa og verður rúmmál
hennar að lokum miklu meira en vatns-
ins. Gufan skilar sér til yfirborðs og
það getur vatnið gert líka, en stundum
rennur það frá jarðhitasvæðinu neðan-
jarðar sem heitt, soðið grunnvatn.
FLOKKUN JARÐHITASVÆÐA OG
ÚTLITSEINKENNI
Laugar, vatnshverir og gufuhverir
finnast víða á Islandi. A sumum svæð-
um eru eingöngu laugar eða vatnshver-
ir en á öðrum eru gufuhverir ríkjandi.
Af þessum sökum hefur verið talað um
vatnshvera- og gufuhverasvæði. Gunn-
ar Böðvarsson (1961) skipti jarðhita-
svæðum á Islandi í háhita- og lághita-
svæði. Að baki þeirri skiptingu liggur
aðallega tvennt. Annars vegar lega
svæðanna og jarðfræðileg einkenni
þeirra og hins vegar nýtingarmöguleik-
ar. Um jarðfræðileg einkenni verður
fjallað í næstu tveimur köflum. Vatn af
lághitasvæðum nýtist einkum til upp-
hitunar en með borunum í háhitasvæði
má vinna gufu til raforkuframleiðslu
og ýmissa iðnaðarnota auk upphitunar.
A grundvelli hitamælinga í borholum
ályktaði Gunnar Böðvarsson (1961) að
hiti í lághitasvæðum væri undir 150°C
en yfir 200°C í háhitasvæðunum. I
Ijósi gagna sem aflað hefur verið með
frekari borunum hefur orðið að endur-
skoða niðurstöðu Gunnars um hita-
ástand í þessum tveimur flokkum jarð-
hitasvæða. Nú er talið að í efstu 1000
m lághitasvæða sé hiti undir u.þ.b.
150°C en yfir 200°C ofan 1000 m í
háhitasvæðum (Ingvar Birgir Friðleifs-
son 1979).
Jarðhitaummerki á háhita- og lág-
hitasvæðum eru mjög frábrugðin í
ýmsu tilliti. A háhitasvæðum eru gufu-
hverir og leirskellur með leirhverum
áberandi (5. mynd). Gufunni fylgja
ýmsar lofttegundir, aðallega kolsýra,
brennisteinsvetni og vetni. Hveralyktin
sem flestir þekkja stafar af brenni-
steinsvetninu. Þessi lofttegund hefur
lilhneigingu til þess að hvarfasl við
súrefni andrúmsloftsins. Ofullkomin
oxun leiðir til útfellingar brennisteins,
sem myndar oft fallega gula kristalla
við útstreymisopin. Við fullkomna
oxun verður lil brennisteinssýra. Þær
steindir sem jarðvegur og berg er aðal-
lega gert úr leysast auðveldlega upp í
brennisteinssúru vatni og skolast flest
efnin í burtu en nokkur sitja eftir og
bindast í nýjum steindum sem þola hið
súra vatn. Þessi efni eru aðallega kísill,
ál og títan, en steindirnar sem þau
mynda eru ópal og anatas og leirsteind-
ir eins og montmórillonít og kaólínít.
Auk þess myndast ýmsar aðrar sleindir,
eins og brcnnisteinskís, gifs og brenni-
steinn. Þar sem gufa streymir upp í
lækjum eða pollum hitar hún yfirborðs-
vatnið. Súrt, gufuhitað yfirborðsvatn
myndast.
Leirskellurnar sem einkenna svo
mjög háhitasvæðin eru nánast yfir-
borðsskán. Leirinn nær stundum aðeins
2-3 skóflustungur niður, í mesta lagi
nokkra metra, enda ræðst leirmyndunin
af brennisteinssúru vatni sem myndast
í yfirborðinu fyrir áhrif efnahvarfa
milli brennisteinsvetnis í jarðgufunni
og súrefnis andrúmsloftsins.
A nokkrum háhitasvæðum eru vatns-
hverir með tæru, basísku vatni áber-
andi, en leirmyndun tiltölulega lítil.
Þannig er þessu háttað við Geysi í
Haukadal, á Hveravöllum á Kili og í
Hveragerði. A þessum svæðum er
hverahrúður áberandi umhverfis
hverina (6. mynd). Það myndast þegar
kísill fellur út úr heita vatninu, þegar
það kólnar og kemst í snertingu við
andrúmsloftið. Áður en kísillinn fellur
út binst hann oft í tiltölulega stórar
agnir í vatninu, fjölliðast eins og það er
kallað. Agnir af fjölliðuðum kísli
drekka í sig rauðu geislana úr sólar-
44