Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 64

fræið spírar. Því má segja að dreifing í
tíma sé síður tilviljunum háð. Fræ eru
sá hluti plöntunnar sem helst lifir af
óhagstæð tímabil og þau geta haldið
lífsþrótti sínum ótrúlega lengi, sum í
að minnsta kosti nokkur hundruð ár -
einstaka fræ jafnvel miklu lengur.
Sumar plöntur mynda ógrynni fræja;
hjá stórum og langlífum trjám getur
heildarfjöldinn skipt milljörðum og
jafnvel litlar jurtir, t.d. sum brönugrös,
geta myndað milljón fræ á einu sumri.
Mikið af þessum fræjum grefst í fræ-
forða jarðvegs þar sem þau mynda
banka erfðaefnis og varaforða sem
leggur til nýjan gróður, komi eitthvað
fyrir þann sem fyrir var.
Fræ eru mikilvæg plöntum; með
þeim skila þær erfðaefni sínu til næstu
kynslóðar. Fræ eru mikilvæg mann-
inum; jarðarbúar fá meira en helming
allra hitaeininga í mat úr fræjunr, eink-
um hrísgrjónunt, hveiti og maís (Pro-
bert 1992). Skilningur á vistfræði og
lífeðlisfræði fræja er lykilatriði nú,
þegar óðfluga er gengið á fjölbreytni
náttúrunnar og sýnt að mörgum teg-
undum plantna verður aðeins forðað
frá útrýmingu með því að geyma þær
sem fræ í fræbönkum. Fræ eru líka
áhugaverður efniviður til skoðunar og
af þeim má læra margt um þann marg-
breytileika sem náttúran býr yfir, í
smáu sem stóru.
Verður nú fjallað um þroskun, bygg-
ingu og þróun fræja. I annarri grein
(Þóra Ellen Þórhallsdóttir 1993) verður
rætt um ýmsar hliðar á vistfræði þeirra.
FRÆPLÖNTUR
Núlifandi plöntur með fræ eru flokk-
aðar í eftirfarandi fimm fylkingar
(Raven o.fl. 1992); köngulpálma (Cyc-
adophyta), musteristré (Ginkgophyta),
barrtré (Coniferophyta), fylkinguna
Gnetophyta og að lokum blómplöntur
eða dulfrævinga (Anthophyta). Lengi
vel voru fyrstu fjórir flokkarnir allir
settir saman í eina fylkingu sem ber-
frævingar. Nýrri rannsóknir benda hins
vegar til að berfrævingar séu það
misleitur hópur að réttara sé að skipta
þeim upp í fjórar fylkingar. I gamla
flokkunarkerfinu voru alþjóðlegu
heitin á fræplöntum Angiospermae og
Gymnospermae, sem þýdd voru á
íslensku dulfrævingar og berfrævingar.
Þar sem þetta flokkunarkerfi er nú
úrelt, og mér þykir orðið blómplanta
fallegra en dulfrævingur, kýs ég að
nota fremur orðið blómplöntur um
fylkinguna Anthophyta.
Berfrævingar
Af fjórum núlifandi fylkingum ber-
frævinga eru barrtré langstærsti hópur-
inn (550 tegundir). Til þeirra teljast
m.a. fura, greni og lerki en aðeins ein
íslensk tegund, einir. Hinar þrjár fylk-
ingarnar telja til samans um 200
tegundir sem eru um margt sérstæðar.
Þær eru einu afkomendur stórra hópa
plantna sem margir áttu sitt blóma-
skeið á fyrri hluta miðlífsaldar, fyrir
um 200-250 milljón árum en eru
annars löngu horfnir.
1 fylkingu köngulpálma, Cycado-
phyta, eru 10 ættkvíslir en fjöldi teg-
unda er talinn 100-160. Blöð þeirra
eru stór og margskipt og nrinna á
pálma nema hvað þau eru miklu stinn-
ari. Köngulpálma er aðallega að finna
í heitum löndum og flestir þeirra eru
mjög eitraðir - í þeim eru bæði krabba-
meinsvaldandi efni og taugaeitur.
Köngulpálmar geta náð allt að 18 m
hæð en vaxa ákaflega hægt (2. mynd).
I fylkingunni Ginkgophyta er aðeins
ein tegund, kínverska musteristréð,
Ginkgo biloba. Steingerðar leifar
Ginkgo, sem ekki verða greindar frá
núlifandi plöntum, hafa fundist í jarð-
lögunt frá því á síðari hluta perm.
Ginkgo gæti því verið elsta núlifandi
58