Tímarit lögfræðinga - 01.11.2000, Síða 33

sem ályktun af annarri eða öðrum fullyrðingum.63 Rökfærslur geta verið langar
og flóknar. Þær geta „tekið margar blaðsíður, heila bókarkafla eða jafnvel heilar
bækur“.64 Langar og flóknar rökfærslur er oft erfitt að greina. í öðrum tilfellum
eru rökfærslur einfaldar og auðgreinanlegar. Rökgreiningar og aðrar aðferðir
rökfræðinnar geta verið gagnlegar við mat á því hversu góðar rökfærslur eru.
Það má gera með því að greina í fyrsta lagi niðurstöðu rökfærslunnar, í öðru lagi
forsendur hennar og í þriðja lagi tengsl forsendna og niðurstöðu.65
í bókinni Rökfræði eftir Símon Jóh. Ágústsson segir að rökfræði nefnist sú
fræðigrein sem fjalli um rétta hugsun66 og í orðabók Menningarsjóðs67 er orðið
„rökréttur“ skýrt sem rétt hugsun. Það hlýtur því að vera grundvallaratriði að
beitt sé réttri hugsun í öllum rökfærslum. Hins vegar getur verið vandasamt að
skilgreina hvað sé „rétt hugsun“. Með hugtakinu „rétt hugsun“ hlýtur þó að vera
átt við þá hugsun sem telja verður skynsamlega og í samræmi við bestu þekk-
ingu á hverjum tíma í því samhengi sem um ræðir með aðferðum sem hinn viti
borni maður beitir þegar hann metur atvik og aðstæður og dregur ályktanir af
þeim.
í rökfærslu felst að koma skipulagi á hugsunina og setja viðfangsefnið í
rökrétt samhengi.68 Fram þarf að koma hvað leiðir af hverju og skipa því þannig
niður að samhengið verði rökrétt. Mikilvægt er að ályktanir, sem dregnar eru af
tiltekinni eða tilteknum forsendum, séu rökréttar. Þessum aðferðum verður
stundum best beitt af heilbrigðri skynsemi. Þjálfun í að beita rökhugsun skiptir
auðvitað líka miklu máli. Rökfræðin er því mikilvæg í þessu sambandi enda
fjallar hún um lögmál hugsunar og reglur sannana og ályktana.
Ýmsar rökvillur geta skapað vandamál í rökfærslu svo sem málvillur, efnis-
villur og hugsanavillur.69 Þetta getur þó verið erfitt að greina. I því sambandi
getur stundum verið upplýsandi að draga fram tiltekin atriði sem sérstaklega
þarf að varast í rökfærslum.70
Röksemdir eru settar fram af ákveðnu tilefni í þeim tilgangi að sannfæra
þann sem þeim er beint til og þær leiða til ákveðinnar niðurstöðu eða álits. Þeg-
ar rökum er beitt hafa þau vegið þyngra en rök sem leiða til gagnstæðrar niður-
63 Erlendur Jónsson: Rökfræði og gagnrýn hugsun, bls. 9.
64 Sama heimild, bls. 16.
65 Sjá sömu heimild.
66 Tilvitnað rit bls. 7. Þar segir enn fremur að rökfræðin fáist við mat á hugsuninni, hvort tiltekin
rökfærsla sé rétt eða röng og hvers vegna.
67 íslensk orðabók handa skólum og almenningi.
68 Arnór Hannibalsson: Rökfræðileg aðferðafræði, bls. 6.
69 Sjá Rökfræði eftir Símon Jóh. Ágústsson á bls. 138-151. S. Morris Engels skilgreinir efnis-
villur -informal fallacies- á bls. 76-77 í bókinni With Good Reason, og segir að þær megi oftast
rekja til tungumálsins, þ.e. rangrar málnotkunar.
70 S. Morris Engel bendir á að flokkun á rökvillum geti verið erfið vegna þess hve marg-
breytilegar og flóknar þær kunni að vera. Engu að síður komi þekking á rökvillum að gagni í því
skyni að varast þær „... familiarity with common logical errors helps us defend against fallacious
thinking ...“. Þetta kemur fram á bls. 76 í tilvitnaðri bók hans.
199